ادغام وزارتخانه‌ها از قاجاریه تا امروز

به گزارش خانه ملت، داستان ادغام وزارتخانه‌ها از دوره قاجاریه تاکنون موضوع مهمی در چینش دستگاه‌های اجرایی کشور بوده و اختلاف 21 تایی تعداد وزارتخانه‌ها از کم‌ترین تا بیشترین تعداد آن‌ها در تاریخ کشور، نشان دهنده این موضوع است.

کم‌‎ترین تعداد وزارتخانه‌ها در تاریخ ایران 3 وزارتخانه و مربوط به دوره رئیس الوزرایی "میرزامحمد شفیع مازندرانی" در ابتدای دوران قاجار و بیشترین آن با تعداد 24 وزارتخانه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در دورا ن دفاع مقدس و نخست وزیری میرحسین موسوی، اتفاق افتاده است.

در ادامه این گزارش روند و سیر تطور تغیِیر در تعداد و عناوین وزارتخانه ‌ها به تفکیک سال، دوره‌ها و وزیران اول دولت‌های مختلف، براساس جداول مربوط به هر دوره آمده است؛

عصر قاجار

عصر قاجار به دلایل متعددی از مهمترین اعصار ایران در صد سال اخیر است. اتفاق‌های گسترده سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در این دوره، توجه به حیات اجتماعی و نظام حکومتی را در چارچوب تحولات و تغییرات مختلف به دنبال داشته است.

ساماندهی نظام اداری و تشکیل وزارتخانه‌ها برای اداره امور تخصصی کشور در زمان پادشاهان قاجاری، گسترش یافته و بسیاری از وزارتخانه‌های مهم کشور مانند وزارت امورخاجه، اطلاعات و حتی صنایع و معادن و . . .  ریشه در این دوره تاریخی دارند.

رشد علوم و فنون در این دوره به همت امیرکبیر، همزمان با گسترش دانش سیاسی، دستگاه اداری منظمی را برای اداره کشور فراهم کرده بود و اگرچه برخی از وزارتخانه‌ها در آن دوره جنبه تشریفاتی داشت و یا برخی انتصاب‌ها در آنها براساس رابطه فامیلی بود، اما تقسیم‌بندی مدیریت کشور به حوزه‌های تخصصی، الگوی نظام‌مندی برای دستگاه‌های حکومتی وقت، تعریف کرد.

در دوران قاجار، هم‌زمان با انتصاب میرزا حسین خان سپهسالار به ریاست شورای دولت، تعداد وزراتخانه‌ها از 7 به 14 افزایش می‌یابد و این در حالی است که تنها یک سال بعد از این اتفاق، وی دوباره تعداد وزارتخانه‌ها را به 9 کاهش می‌دهد، به‌طوری که روال کاهش وزارتخانه‌ها پس از وی و از سوی وزیران مختار دربار ادامه داشته وبه 6 وزارتخانه‌ هم رسیده است.

اما میرزا علی اصغرخان امین السلطان، چند سال در سال‌های پایانی دوران قاجار، با یک جهش یک‌باره شمار وزارتخانه‌ها را به 18 می‌رساند، به طوری که برخی از این وزارتخانه‌ها بدون استقلال تخصصی، هم‌پوشانی بسیاری در کارکرد داشتند.

در عصر قاجار غیر از وزارتخانه‌هایی مانند تلگراف، مالیه، علوم، خارجه و جنگ که تقریبا در همه دولت‌ها جایگاه ثابتی داشته اند، دیگر وزارتخانه‌ها بر حسب اراده وزیران ارشد، تشکیل شده‌اند و در دوره بعدی حذف شده‌اند.

شکل زیر، چینش دقیق وزارت‌خانه‌های عصر قاجار را به تفکیک سال و دوره‌های مختلف صدراعظمی افراد، نشان می‌دهد که به خوبی می‌توان اولویت دولت‌های مختلف، تعداد و عنوان وزارت‌خانه‌ها را در این دوره از نظر گذراند.

 برای مشاهده تصویر بزرگ جدول اینجا را کلیلک کنید.

مشروطیت

در دوره مشروطیت اگرچه انتصاب سمت‌های وزارتی، همچنان بر اساس الگوهای قاجاری بود، اما ساختار و دستگاه اداری حکومت، نظام و قوام متعادل‌تری یافت.

برای مثال اگر در دوره قاجاری صدر اعظمی سه و دیگری 18 وزارتخانه داشت، در دوره مشروطیت بیشترین میزان اختلاف در تعداد وزارتخانه‌های رئیس الوزراهای مختلف، به زحمت به دو می‌رسد این در حالی است که عنوان وزارتخانه‌ها نیز در قیاس با دوره پیشین سیر تطوری یک‌دست را تجربه کرده و میانگین تعداد وزارت‌خانه‌ها نیز کاهش داشته است.

اصولا اهمیت دوره مشروطیت به عنوان یک دور تاریخی جریان‌ساز بیشتر به دلیل تغییر دستگاه سیاسی گذشته و تشکیل ساختار منظم حکومتی و اداری است و تدوین قانون اساسی اولیه نیز در ایجاد این نظم اداری تأثیر چشمگیری داشته است.

در دوره مشروطیت، موضوع ادغام وزارتخانه‌ها روال جدی‌تری به خود می گیرد، ادغام وزارت تجارت با فواید عامه، از مهم‌ترین اتفاق‌های این دوره است.

با نگاهی اجمالی به جدول زیر تفکیک دقیق وزارتخانه‌ها را در ادوار مختلف مشروطیت می‌بینید؛

برای مشاهده تصویر بزرگ جدول اینجا را کلیک کنید. 

پهلوی اول

در دوران پهلوی اول که 13 سال طول کشید، تعداد وزارتخانه‌ها تقریبا چارچوب ثابتی به خود گرفت و دست کم از هشت و حداکثر از 10 وزارتخانه تجاوز نکرد.

افزون بر این‌ در دوره ریاست مهدىقلی خان هدایت، وزارت اقتصاد، جای وزارت تجارت و فوایده عامه را گرفت و سه سال پس از او محمدعلی فروغی، این وزارتخانه‌ جدید را به سه بخش مستقل اداره کل تجارت، اداره کل فلاحت و اداره کل صناعت، تقسیم کرد.

نکته مهم دیگر در این دوره این است که در دوره رئیس‌الوزرایی متین دفتری، عنوان وزارتخانه‌ها که بیشتر عربی بود، به فارسی روان برگردانده شد.

برای مشاهده تصویر بزرگ جدول اینجا را کلیک کنید.

پهلوی دوم

دوره پهلوی دوم، مجموعه بزرگی از تغییرها در عناوین و تعداد وزارتخانه‌ها است.

ادغام برخی وزارتخانه‌ها مانند بازرگانی و اقتصاد، بازرگانی و پیشه و هنر، دارایی و اقتصادی و همچنین اقتصاد ملی و بازرگانی در این دوره اتفاق می‌افتد و جالب است که در این دوره و در زمان نخست وزیری امیراسدالله علم، ادغام وزارت صنایع و معادن با وزارت بازرگانی، که هم‌اکنون نیز در دستور کار دولت محمود احمدی نژاد هم هست، انجام شد هرچند که این ادغام بیش از چند ماه طول نکشید و دوباره از سوی اسدالله علم تفکیک شد.

این دوره را می‌توان پر افت و خیزترین دوره تغییر در عنوان و شمار دستگاه‌های اجرایی خواند که با نخست وزیری امیرعباس هویدا، فراز و نشیب این تغییرها، بلندتر می‌‌شود.

نخست‌وزیری هویدا در دوران پهلوی دوم آغازگر افزایش دوباره تعداد وزارتخانه‌ها است؛ وی هم‌زمان با چهارمین سال نخست وزیری‌اش، تعداد وزارت‌خانه‌ها را به 20 افزایش داد که تا آن زمان در تاریخ اداری کشور، منحصربه‌فرد بود.

به طور کلی در دوره پهلوی دوم، اختلاف میان تعداد وزارتخانه‌ها در دوره‌های مختلف نخست وزیری به 10 می‌رسد و این نشان دهنده تحولات گسترده در نظام دستگاه‌های اداری کشور در این دوره است.

برای مشاهده تصویر بزرگ جدول اینجا را کلیک کنید.

انقلاب اسلامی

با پیروزی انقلاب اسلامی و نخست وزیری بازرگان کاهش در تعداد وزارتخانه‌ها آغاز شد.

در این دوره شهید رجایی برای نخستین بار برای صنعت نفت وزارتخانه‌ای مستقل تعریف کرد.

اما پس از آن و هم‌زمان با نخست وزیری میرحسین موسوی آمار وزارتخانه‌ها به 24 رسید که این تعداد در تاریخ ایران بی‌سابقه بود؛ موسوی وزارتخانه‌هایی را با عنوان برنامه و بودجه و همچنین سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تأسیس و وزارت صنایع و معادن را به سه وزارتخانه "صنایع"، "صنایع سنگین" و "معادن و فلزات" تقسیم کرد.

پس از او با ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی، وزارتخانه‌های برنامه و بودجه، صنایع سنگین و سپاه پاسداران حذف و تعداد وزارتخانه‌ها به 21 کاهش یافت.

ریاست جمهوری خاتمی نیز با ادغام دو وزارتخانه جهاد سازندگی و کشاورزی، آغاز شد تا شمار وزارتخانه‌ها به 20 برسد اما در سال آخر مسئولیت وی، با تأسیس وزارتخانه‌ای به نام رفاه و تأمین اجتماعی، عدد وزارتخانه‌ها 21 شد.

در دوره احمدی نژاد نیز، اگرچه تاکنون تغییری در تعداد و نام وزارتخانه‌ها انجام نشده است، اما با تصویب قانون تشکیل وزارت ورزش و جوانان در مجلس شورای اسلامی و تکلیف قانون برنامه پنجم توسعه درباره کاهش تعداد وزارت‌خانه‌ها، یکی از پر تغییرترین دوران‌های تاریخ معاصر را در تحول وزارتخانه‌ها در این دوره به وجود خواهد آمد.

دولت دهم تصمیم دارد با ادغام برخی از وزارتخانه‌ها مانند بازرگانی و صنایع و معادن، راه و مسکن و شهرسازی، نیرو و نفت، کار و امور اجتماعی و رفاه و تأمین اجتماعی، در کنار تشکیل وزارت ورزش و جوانان، تعداد و عناوین وزارتخانه‌ها را تغییر دهد.

برای مشاهده تصویر بزرگ جدول اینجا را کلیک کنید.

منبع جداول: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران