نا گفته هایی از تولیت حرم امام رضا(ع)

قائم‎ مقام توليت آستان قدس رضوي، بلندپايه‎ترين پست اجرايي اين سازمان است. اين فرد به نمايندگي از توليت آستان قدس اجازه مديريت، نظارت و دخالت در هريك از بخش‌هاي گسترده آن را داراست.

به گزارش عصر ایران به نقل از هفته نامه پنجره، سيداحمد علوي که تاکنون در اين پست ابقا شده، مي‌تواند بسياري از نقاط ابهام را درباره اين سازمان اداري گسترده روشن كند. گفت‌وگويي دو ساعته در دفتر قائم مقام توليت، فرصتي است كه معمولا به‎سختي در اختيار هر خبرنگاري قرار مي‌گيرد.

آقاي علوي، چند ماه از مسئوليت شما در قائم‌‎مقامي توليت آستان قدس رضوي مي‌گذرد؟

بنده بيش از 29 سال سابقه فعاليت و توفيق خدمت‌گزاري در آستان قدس رضوي داشته‎ام. امروز با نگاهي به آستان مقدس امام رضا (عليه‌السلام) مي‌توان با شكوه‌ترين مجموعه عبادي، مذهبي و زيارتي را در جهان اسلام و همچنين در جهان غيراسلام نظاره‎گر بود. چراكه در هيچ شهري در دنيا اين حضور 25 ميليون نفري در سال را كه بيش از يك ميليون و 500 هزار نفر آن زائرين غير ايراني هستند، نمي‌بينيم.

مكاني كه به‎صورت شبانه‎روزي براي عبادت و زيارت كساني كه عاشقانه و عارفانه از اقصي نقاط كشور و مراكز استان‌‌ها و حتي از ساير كشورهاي جهان (مردم بيش از 61 كشور جهان براي زيارت حضرت امام رضا عليه‌السلام به مشهد مي‌آيند)، به اين آستان مقدس مشرف مي‌شوند.

در همين تابستان امسال باشكوه‌ترين نمازهاي جهان اسلام توسط مراجع عظام در حرم مطهر حضرت امام رضا (عليه‌السلام) برگزار مي‌شد. امروز در دنياي غرب و در آمريكا و كشورهاي مختلف اروپايي توسعه صنعتي وجود دارد؛ اما آن چيزي كه به مردم نشاط و اميد به زندگي ارائه مي‌كند، كسب معنويت و ارتباط با مركز معنويت است.

هزاران نفر كه خسته و افسرده هستند، از جهان مادي مي‌آيند، و در حرم امام رضا (عليه‌السلام) با عبادت و زيارت و راز و نياز، نشاط و شادابي پيدا مي‌كنند. چراكه نقطه اتصال عالم ماده با عالم معنويت حرم حضرت امام رضا (عليه‌السلام) است. لذا امروز مي‌بينيم، گرايش بسيار زيادي در بين مردم ايران و خارج از ايران به حرم حضرت رضا (عليه‌السلام) وجود دارد. اين حضور 25 ميليوني نياز به سازماندهي و اجراي يك مديريت عالي دارد تا بتواند از آن‎ها پذيرايي كند و بستر مناسبي را براي اين حجم انبوه مشتاقان زيارت فراهم سازد.

خب اين مديريت، از سوي امام رحمت‎ا... عليه در سال اول پيروزي انقلاب اسلامي به حضرت آيت‌ا... واعظ طبسي واگذار شد. مديريت ايشان، به‎نظر من نمونه بارز يك مديريت اسلامي‎ست. اين سخن مرا مي‌توان در حوزه‌هاي مختلف با رقم و آمار از نزديك مشاهده كرد و نمونه اقدامات وسيع آستان قدس رضوي را در حرم مطهر ديد. طبعا پذيراي اين 25 ميليون نفر زائر در طول سال، احتياج به يك مركز شبانه‌‎روزي دارد تا بتواند مناسبت‌هاي عبادي و زيارتي را فراهم كند.

لذا اولين بحثي كه همان سال‌هاي اول پيروزي انقلاب مطرح شد، اين بود كه ما بايد حرم را توسعه دهيم. اين در حالي بود كه ميزان حضور زائران در سال‌هاي ابتدايي پيروزي انقلاب به يك ميليون نفر هم نمي‌رسيد، اما امروز با آينده‎نگري كه ديروز داشتيم، مي‌توانيم به‎راحتي نماز باشكوه يكصد هزار نفري در صحن جامع رضوي به امامت حضرت آيت‌ا... العظمی مكارم شيرازي برگزاركنيم. با وسعت مكاني حرم توانسته‎ايم يك صحن به زائرين عرب زبان اختصاص بدهيم؛ يك صحن به زائرين پاكستاني اختصاص و رواق‎هايي هم مخصوص زائرين غيرايراني در نظر بگیریم.

اكنون مساحت اماكن متبركه در سطح به حدود 750 هزار متر مربع توسعه پيدا كرده و همچنين در زير بنا نیز به يك ميليون متر مربع رسيده است. در حالي‎كه اين فضا در اول پيروزي انقلاب 130 هزار مترمربع بود. اين 130 هزار مترمربع هم شامل رواق‌هاي حرم مطهر و هم صحن‌هايي مثل انقلاب، آزادي، موزه و مسجد گوهرشاد می‎شد.

علاوه‎براين، بايد عرض كنم كه این‎همه، حاصل بيش از هزار سال كار پس از شهادت حضرت رضا تا قبل از پيروزي انقلاب اسلامي بوده است. اما كارهای مهم در آستان قدس رضوي در طول 30 سال پس از انقلاب انجام شده تا اين ميراث ارزشمند و فاخر اسلامي حفظ شود که اين امر نیازمند برنامه‌ريزي بسيار دقيقي بود. اين ابنيه قديمي كه بيش از 800 تا 1000 سال سابقه دارند، نيازمند مقاوم‎سازي هستند و مي‌دانيد كه كار مقاوم‎سازي، كار بسيار مشكلي است.

 به‎غير از اموري كه اشاره كرديد، در زمينه خدمات‎رساني به زائرين امام رضا (عليه‌السلام) خصوصا در مقايسه با استاندارد‌هاي جهاني آن، چه اقداماتي انجام شده است؟

مهم‎ترين وظيفه آستان پذيرايي مناسب از زائران حضرت است. براي اين امر، بيش از 20 هزار نفر خادم در داخل مجموعه حرم مطهر به‎صورت افتخاري براي خدمات‎رساني به زائرين مأمور شده‎اند. علاوه‎بر آن، بيش از 2 هزار نفر پرسنل رسمي آستان قدس در حرم مطهر به زائرين خدمات مي‌دهند.

گاهي اوقات در طول سال اتفاق مي‌افتد كه 300 هزار متر مربع فضاي حرم را براي نمازها مفروش مي‌كنند و باز دوباره جمع‎آوري مي‌كنند. اين اتفاق روزي سه مرتبه مي‌افتد. اين‎ها نمونه‌اي از خدمات آستان قدس رضوي است.

البته باز هم به اين‎ها منحصر نمي‌شود. پيش از انقلاب اسلامي در نمازهايي كه در حرم مطهر برگزار مي‌شد، تنها از موكت‌هاي مندرسي در شبستان‌هاي مسجد گوهرشاد استفاده مي‌شد.

درحالي‎كه امروز بهترين، تميزترين‌‌ و زيبا‎ترين فرش‌ها در حرم مطهر امام رضا (عليه‌السلام) موجود است. و يا در امر روشنايي 28 هزار شعله برق در حرم مطهر روشن است. بحث نظافت و بهداشت و ساير خدمات هم كه اصلا قابل مقايسه با هيچ دوره‌اي نيست.

 در زمينه فرهنگ زيارت و ارائه سيره زندگي حضرت رضا (عليه‌السلام) براي برداشت از سبك زندگي ديني صحيح، اقدامي هم صورت گرفته است؟

طبيعتا. مهم‎ترين، وظيفه آستان قدس اين است كه زائر با آرامش خاطر زيارت كند و خدمات بگيرد و در كنار آن با‎ انديشه و سيره زندگي، حضرت رضا (عليه‌السلام)‎ آشنا شود. اصلا هدف اساسي ما همين است. همه اين‌ خدماتي كه اشاره كردم، مقدمه‌اي است براي رسيدن به اين هدف.

مقدمه است براي اين كه زائر بيايد و در فضاي معنوي با فكر، با روش و منش و سيره زندگي حضرت رضا (عليه‌السلام) كه همان زندگي رسول‎ا... آشنا شود و زندگي‌‎اش را منطبق بر راه و روش زندگي حضرت رضا (عليه‌السلام) كند. اين هدف اساسي مجموعه آستان قدس رضوي است. اين موضوع مهم‎ترين هدفي است كه ما در چشم‌انداز 20 ساله آستان قدس نيز گنجانده‎ايم. بيش از 15 مؤسسه فرهنگي، پژوهشي، آموزشي، دو دانشگاه بزرگ و مراكز بزرگ نشر و انتشار، چاپ‌خانه‌هاي بزرگ، يك روزنامه و ده‌ها مجله و نشريه براي‎ترويج معارف اسلامي و سيره زندگي امام رئوف در حال تلاش و فعاليتند.

 سند چشم‎انداز آستان قدس براساس چه سازوكاري تدوين شد؟

تدوين سند چشم‎انداز 20 ساله آستان قدس، نتيجه يك مطالعه چهار ساله در آن است. تقريبا يك سال قبل از اين كه من قائم‎مقام آستان بشوم، این اتفاق افتاد.

  البته من عضو گروه چشم‎انداز بودم. چراكه من قبل از اين‎كه قائم‎مقام بشوم، معاون اماكن متبركه بودم و قبل از آن هم، مدير روابط عمومي آستان قدس. در ابتدا موضوع چشم‎انداز از سوي مقام معظم رهبري مطرح شد و بعد از آن از سوي سازمان‌ها و واحدها و اماكن‌ زيادي، پيشنهادهایی رسيد.

ما آن پيشنهادها را بررسي كرديم، اما متوجه شديم كه پيشنهادهای آن‎ها منجر به چند جزوه قطور مي‌شود، كه بعد از آن هم تنها در گنجه قرار مي‌گيرد. لذا از آن استقبال نكرديم. اما براي ادامه كار به يك گروه دانشگاهي پيشنهاد تنظيم چشم‎انداز را ارائه كرديم. و در كنار آن، مجموعه‌اي از كميسيون‌هاي مشورتي در هريك از سازمان‌ها و نهاد‌هاي زيرمجموعه استان فعال ساختيم تا بر‎اساس نياز واقعي و مدل مطلوب سازماني خويش، آينده كاري خود را ترسيم كنند.

علاوه‎بر آن، يك شوراي مشورتي بزرگ‎تر در صدر همه اين سازمان‌ها تشكيل داديم كه پيشنهادهای رسيده از كميسيون‌ها و گروه‌هاي دانشجويي را بررسي و تصويب كنند. در مجموع، فرآيند تدوين چشم‎انداز آستان چهار سال به طول انجاميد.

 تنظيم چشم‎انداز 20 ساله آستان يكي از اتفاقات مهم اين مجموعه در اين سال‌ها بوده است. يكي از ويژگي‌هاي اين چشم‎انداز، پرداختن به مسائل فرهنگي در بعد جهاني است. انتظار اين‎كه، در جهان تشيع، آستان قدس باید نقش مرجعيت نياز‌هاي فكري و خدماتي و فرهنگي شيعيان را براي مسلمانان شيعه داشته باشد.

تاكنون آستان، چقدر در اين زمينه موفق بوده است؟ در اين خصوص اصلا برنامه‌اي داشته‎ايد؟

ما در همان سال‌هاي اول پيروزي انقلاب چندين كنگره جهاني براي حضرت رضا (عليه‌السلام) برگزار كرديم.

 يعني در سال‌هاي 64 – 65 بيش از شش كنگره جهاني حضرت رضا (عليه‌السلام) بر پا داشتیم كه تمام دانشمندان جهان اسلام آمدند و با دانشمندان داخلي به بحث و تحقيق و ارائه مقاله پرداختند.

 از آن زمان كار جهاني و بين‌المللي نشر معارف اسلامي از سوی آستان قدس شروع شد. مثلا در همان كنگره سال 64 حضرت رضا چندين نفر از لبنان، سوريه، عربستان، فرانسه، پاكستان علما و دانشمندان و محققين دعوت شدند و مقالات و كتب بسياري منتشر و توزيع شد.

در كنار آن، ما در آستان قدس رضوي دانشگاه علوم اسلامي رضوي را در همان سال‌ها ايجاد كرديم. هدف اين دانشگاه،‎ تربيت محقق، پژوهشگر و اسلام‎شناس است. تنها منحصر به دانشجويان ايراني هم نمي‌شود و اكنون در حدود 20 سال سابقه دارد. كساني كه از اين دانشگاه فارغ‎التحصيل مي‌شوند، آشنا به زبان‌هاي انگليسي و عربي هستند. بساري از فارغ‌التحصيلان اين دانشگاه در مناصب مهم علمي كشور، ائمه جمعه كشور، و مناصب بالاي قضايي مشغول به كارند.

فارغ‎التحصيلان خارجي اين مركز هم، اكثرا در كشور‌هاي خودشان مشغول به تبليغ شده‎اند. مثلا ما از چين، آفريقا، آسياي ميانه و سوريه دانشجوياني داشتيم كه در كشورشان حتي مراكز تبليغ ديني برپا كرده‎اند.

به‎عنوان نمونه، بعضي از فارغ‎التحصيلان چيني در پكن و در بعضي از شهرهاي آن‌جا مركز اسلامي ايجاد كرده بودند و مشغول تبليغ اسلام و تشيع بودند. در كنار اين دانشگاه بنياد پژوهش‌هاي اسلامي ايجاد شد.

 اين بنياد هم، در موضوعات مختلف اسلامي مشغول فعاليت است. به‎عنوان نمونه يك اثر بنياد پژوهش‌هاي اسلامي كه اخيرا همايش نقد آن نيز برگزار شد، متعلق به آقاي محقق داماد بود. اين اثر دايره‎المعارفي است به نام المعجم في فقه لغت القرآن و سر بلاغت، كه تاكنون از 40 جلد اين كتاب، تنها 18 جلد آن به چاپ رسيده است.

اين دايره‎المعارف قرآني مورد توجه جهان اسلام قرار دارد. قديمي‎ترين نسخ خطي و كتاب‌ها و قرآن‌هاي مربوط به اوايل قرن سوم هجري در اين كتابخانه نگهداري مي‌شود. اين كتابخانه اخيرا نيز به نرم‌افزارها و سيستم‌هاي نوين و پيشرفته و كتابخانه ديجيتالي و ارتباطات اينترنتي مجهز شده است. كتابخانه آستان قدس يكي از مراكز كتابخانه‌اي و علمي بزرگ كشور و جهان اسلام است. همه اين‎ها رفته‎رفته به‎سمتي مي‌رود تا بستري را براي همان هدفي كه شما به آن ‎اشاره كرديد، آماده كند.

 به اعتقاد من يكي از روش‌هاي محقق شدن اين آرمان، استفاده از دو ابزار بسيار قوي رسانه و بازار است. البته بازار به‎معناي عام آن.

بله، ما در چشم‌انداز 20 ساله آستان اين بحث‌ها را به‎طور كامل ديده‎ايم. به‎طور مثال در عرصه بازار، ما از همين حوزه محصولاتي كه موجود داريم، مي‌خواهيم وارد عرصه جهاني شويم. صنعت فرش‌ما، به‎طور نمونه يكي از نشانه‎گيري‌هاي اقتصادي ماست.

 در عرصه فرهنگ هم همين‎گونه است، راه‎اندازي يك شبكه ماهواره‌اي اختصاصي يكي از برنامه‌هاي مورد پيگيري ماست. هم‎اكنون، ما نيز ادعاي اين امر را نمي‌كنيم كه عالي‌ترين مركز نشر و معارف در جهان اسلام هستيم، بلكه مي‌خواهيم به اين محور سند چشم‎انداز برسيم. لازمه‌ رسيدن به اين برنامه نيز فكر و مطالعه است كه اين كار در چشم‎انداز صورت گرفته است.

  بحث ديگر،  بحث بدهي‌هاي سابقه‎دار دولت به آستان قدس است؛ چقدر از آن تسويه شده و چقدر باقي مانده است؟

بخش بزرگي از بدهي‌هاي دولت به آستان قدس بابت زمين‌هاي مختلف موقوفاتي است كه ملك آستان محسوب مي‌شود و اكنون در اختيار وزارت‎خانه‌ها و زيرمجموعه‎هاي‎شان قرار گرفته است.

و يا بسياري از زمين‌هاي بزرگ و مورد استفاده شهر مشهد مثل ايستگاه راه‎آهن مشهد و يا فرودگاه مشهد متعلق به آستان قدس است. اين نمونه‌ها در طول اين سال‌ها در اختيار دولت قرار داشته، در حالي‎كه اجاره آن‎ها را پرداخت نكرده است. منشاء اصلي طلب‌هاي ما از دولت، بابت اجاره‎بهاي همين زمين‎هاست.

 دولت تاكنون پرداخت جاري و منظمي به شما داشته است؟

بله، حدودا 40 ميليارد تومان در سال، دولت پيشنهاد مي‌دهد و مجلس هم تصويب مي‌كند. البته معمولا كامل آن را تخصيص نمي‌دهند و تا اين بودجه به ما برسد، حدودا به 75 درصد كاهش مي‌يابد. بعضي از سال‌ها هم از سوی دولت بابت مطالبات‎مان سهام به ما تعلق گرفته است.

 ساختار مديريت آستان قدس را چگونه مي‌بينند و نقاط قوت و ضعف آن را چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟

درست است كه در تصميم‎گيري‌هاي كلان آستان قدس، فرديت وجود دارد. اما ده‌ها مشاور، يك هيئت امنای بزرگ و يك شوراي‌عالي فرهنگي، هميشه در كنار اين تصميم‎گيرنده وجود دارند. همه اين‎ها روند تصميم‎سازي را در آستان محقق مي‌سازند.

در ساير حوزه‌هاي اجرايي نيز سيستم متداول به همين صورت است. به‎نظر من، اين مزيتي است كه باعث مي‌شود امر مديريت لوث نشود. علاوه‎بر اين موارد، واقفان، موقوفات آستان قدس و اداره و تصميم‎گيري در مورد همه موقوفات را به شخصي به نام توليت آستان قدس واگذار كرده‎اند. براي اداره و مديريت اين موقوفات حق‎التوليه مشخصي نيز در نظر گرفته‎اند.

 يكي از سئوالات متداول درباره توليت آستان قدس رضوي، ميزان اين حق‎التوليه‌ها و چگونگي خرج كردن آن‎هاست. با توجه به حجم موقوفات عظيم آستان قدس رضوي، محل خرج اين حق‎التوليه‌ها تاكنون چگونه بوده است؟

قبل از انقلاب، بخشي از اين حق‎التوليه‌ها به دربار شاه واگذار مي‌شد. اما از همان ابتداي انقلاب، آيت‌ا... واعظ طبسي، حسابي مشخص به اين منابع مالي اختصاص دادند و همه اين حق التوليه‌ها را به آن واريز مي‌كردند. تاكنون از محل همين حساب حق‎التوليه‎ها؛ ساختمان جديد كتابخانه آستان قدس رضوي، صحن قدس، صحن جمهوري اسلامي، رواق دارالهدايه و دارالاجابه و اكنون هم رواق امام خميني (رحمت‎ا... علیه) و اخيرا احداث چاپخانه قرآن ساخته شده است.

اين درحالي است كه استفاده از اين حق التوليه‌ها حق طبيعي ايشان بوده است و بر‎اساس اسناد وقفي منعي براي استفاده از آن ديده نشده بود. اين وقف‎نامه‌ها براي توليت آستان قدس يك مسئوليت شرعي نيز درست مي‌كند كه اين مسئوليت سنگين شرعي نيز قابل واگذاري نيست.

 يكي از شوخي‌هاي متداول درباره مديران آستان قدس اين است كه آمدن‎شان با خودشان است، اما رفتن‎شان با خداست. چراكه اكثر كساني‎كه از سيستم آستان خارج شده‌اند، حداقل در يك يا دو هيئت امنا، سازمان‌ها و نهاد‌هاي وابسته حضور دارند. مديريت‌ها در آستان قدس گاهي به 20 سال هم مي‌رسد؛ به چه دليل است؟

طول عمر مديريت، طول عمر كافي و مناسبي است. و البته طول عمر طولاني است. ما در آستان قدس اين‎طور عمل نمي‌كنيم كه، مديري را كه امروز انتخاب مي‌كنيم، شش ماه ديگر، يا يك سال ديگر تغييرش بدهيم. يك مدير براي اين كه بتواند از تمام داشته‌ها و ‎اندوخته‌هايش استفاده كند، نياز به زمان دارد.

نياز دارد مدت مناسبي را در مسئوليت خاصي بماند تا اين‎که بتواند برنامه‌هايش را اجرا كند. بالاخره اگر تخصص حوزه مسئوليتش را داشته است بايد به او اعتماد كنيم و فرصت دهيم، اما، اگر تخصص آن واحد مديريتي را نداشته كه بلايي خانمان‎سوز براي آن دستگاه اداري محسوب مي‌شود.

مثلا ميانگين حضور استانداران خراسان رضوي را در نظر بگيريد. فكر نمي‌كنم ميانگين حضورشان بيش از دو سال باشد. وضعيت شهرداران مشهد هم به همين نحو است. بيش از اين كه از مديران بلندمدت خسارت ديده باشيم، از مديران كوتاه‎مدت خسارت ديده‎ايم. يكي از خصوصيات آيت‌ا... واعظ طبسي اين است كه يك مدير را دير انتخاب مي‌كنند، مطالعه لازم را درباره‎اش انجام مي‌دهند و دير هم از او سلب‎مسئوليت مي‌كنند.

اجازه مي‌دهند آن مدير برنامه‌ها و افكارش را كامل پياده كند. نكته بعدي اين است كه حضور بلندمدت مديران در مسئوليت‌ها هميشه به‎معناي فسيل شدن آن‎ها نيست. خيلي از مديران توانايي به‎روز رساني خود را دارند