حماسه غـدیــر؛ عیــد استمرار رهبــری الهــی

دکترسید سلمان صفوی

تا صـورت پیــوند جهـان بود علی بود    تا نقش زمین بود و زمان بود علی بود
شاهی که ولی بود و وصی بود علی بود    سلطان سخا و کرم و جود علی بود …
آن شیــــر دلاور که ز بهر طمــع نفس    در خـوان جهان پنـجه نیالود علی بود
آن کاشف قـرآن که خـدا در همه قـرآن    کردش صفت عصمت و بستود علی بود
آن شاه سـرافــراز که انـدر ره اســلام    تا کار نشــد راست نیاســـــود علی بود
     (مولوی، دیوان شمس)

استمرار منصب انسان کامل و تعیین رهبری الهی پس از رحلت نبی اکرم حضرت محمد مصطفی (ص) از چنان اهمیتی برخوردار بود که با وجود شواهد و قراین قبلی (نزول حدود 300 آیه در وصف جایگاه شامخ حضرت علی (ع) و احادیث متعدد پیامبر (ص)) مبنی بر نصب حضرت مولی الموحدین علی (ع) بر منصب امامت بعنوان انسان کامل پس از رحلت نبی کرم (ص)، حق تعالی آیه "یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک، و ان لم تفعل فما بلغت رسالته، والله یعصمک من الناس، ان الله لا یهدی القوم الکافرین" (مائده، 67) را نیز نازل فرمود.

براساس آیه مذکور (شامل  یک جمله امری، یک جمله شرطی، یک جمله خبری و یک جمله انشایی با تاکیدات مکرر) خداوند به آخرین فرستاده الهی فرمان می دهد حضرت علی (ع) را به عنوان جانشین معنوی - علمی - سیاسی خود به جامعه مسلمان معرفی کند و بدین وسیله رسالت خویش را به کمال برساند. علیرغم مخالفت، جنجال و آشوب کانون های قدرت در ساختار امت تازه مسلمان با این فرمان (به خاطر منافع طبقاتی و قبیله ای) خداوند رسول خویش را آگاه می سازد که او را از آسیب آنها در امان می دارد. جمله انشایی در انتهای آیه، تبیین یک قاعده عام و یک اصل خاص است مبنی بر این که خداوند علی العموم کافرانِ عنود را که با وجود آگاهی از حقیقت، آن را انکار می کنند هدایت نخواهد کرد. همچنین  تأکید می کند آنهایی که ولایت الهی علی (ع) را آگاهانه کتمان و انکار می کنند، مشمول هدایت الهی نخواهند شد.

پس از ابلاغ این فرمان الهی، حضرت خاتم الانبیاء در آخرین حج خویش در سال دهم هجرت، در روز هجدهم ذیحجه در محل غدیر خم در حضور حدود صدهزار مسلمان (شامل همه چهرهای معروف اسلام) پس از بیان خطبه ای کوتاه  طبق فرمان الهی حضرت علی (ع) را منصوصا به خلافت و امامت پس از خویش منصوب کردند. پیامبر اسلام فرمودند: "اِنَّ الله مَولای وَ اَنَا مَولَی المُؤمِنین وَ اَنَا اولی بِهِم مِن اَنفُسِهِم، فَمَن کُنتُ مَولاه فَعَلیٌّ مَولاه (یقولها ثلاث مرات و فی لفظ احمد اربع مرات) ثم قال: اَللهُمَّ وال مَن والاه وَ عاد مَن عاداه وَ أحِبَّ مَن أحَبَّه وَ أبغِض مَن أبغَضَهُ وَ انصُر مَن نَصَرَهُ وَ اخذُل مَن خَذَلَهُ وَ أدِرِ الحقَّ مَعَهُ حیثُ دار. ألا فیبلغ الشاهدُ الغائبَ": "خداوند مولی و سرور من است و من مولی و سرور مؤمنانم و بر مؤمنان از جانشان سزاوارترم .هر کس که من مولای او هستم، علی هم مولای اوست. بار خدایا دوستدار او را دوست بدار و بدخواه او را دشمن بدار. یاور او را یاری کن و کسی را که او را تنها می گذارد تنها بگذار. هر کس در اینجا حاضر است باید این سخن را به غایبان برساند". (اسباب النزول، واحدی، 150 - فضائل الخمسة، فیروزآبادی، 1/388 - تفسیر کشف الاسرار، میبدی، 3/181).

علامه امینی در "دانشنامه الغدیر" اسناد این رویداد قطعی و بی نظیر شامل صدها تن از راویان حدیث غدیر (عمدتا از اهل سنت) را با ذکر منبع و وثاقت هر یک معرفی کرده است. هیچ یک از احادیث نبوی در صحت و تواتر به پایه حدیث غدیر نمی‏رسد. اسناد حدیث غدیر بر سایر احادیث نبوی برتری و امتیاز دارد. بیش از 110 تن از اصحاب پیامبر، 84 تن از تابعین و 360 تن از ثقات محدثین این حدیث را روایت کرده‏اند. (الغدیر، 1/14).

راویان مشهور غدیر از صحابه عبارتنداز: امیرالمؤمنین علی (ع)، فاطمه زهرا (س)، حسن بن علی (ع)، حسین بن علی (ع)، عباس بن عبدالمطلب، عبدالله بن عباس، عایشه و ام سلمه همسران پیامبر، اسماء بنت عمیس همسر ابوبکر و سپس علی، ابوبکر، عمر، عثمان، طلحه، زبیر، سعد بن ابی وقاص، عبدالرحمن بن عوف (از عشرة مبشرة) ابوهریره، اسامة بن زید، ابی بن کعب، جابر بن عبدالله، ابوذر غفاری، سلمان فارسی، خالد بن الولید، عمار بن یاسر و عمر بن العاص و . . . .

اسامی این راویان، تابعین و راویان حدیث غدیر با شرح احوال و روایات ایشان در کتاب "عبقات الانوار" تألیف میر حامد حسین لکنهویی نیشابوری در دو مجلد در 1008 صفحه همراه به انضمام نام 150 تن از محدثین و علمای مشهور راوی این حدیث نگاشته شده است. برخی از اهل سنت مقصود از ولی را دوستی می خوانند نه امر امامت؛ اما این امر با عقل سلیم و ساختار و سیاق آیه و عمل پیامبر مطابقت ندارد.

پس از  نصب حضرت علی (ع) به امامت و قبل از متفرق شدن مسلمانان، خداوند آیه اکمال دین را نازل فرمود: "اليوم يئس الذين كفروا من دينكم فلا تخشوهم و اخشون و اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام دينا" (مائده، 3).

در روز غدیر به فرمان پیامبر (ص) خیمه ویژه‏ای افراشته شد و عموم مردان و زنان (از جمله زنان پیامبر) در محضر ایشان با امام علی (ع) بیعت کردند. پس از این مراسم پيامبر(ص) با دست خویش عمامه‏ای بر سر حضرت علی (ع) نهادند و دنباله آن را پشت سر ایشان مرتب نمودند. این تکریم را که در موارد استثنایی و هنگام انتصاب به إمارت انجام می‏شد "تتـویـج" می ‏خواندند. پس از اجرای این مراسم بزرگان صحابه برای تهنیت به حضور امام علی (ع) آمدند.

 ابوبکر و عمر به عنوان اولین نفرات خطاب به امام گفتند: "هنیئا لک (به قولی بخ بخ لک) یا ابن ابی طالب، اصحبت مولی کل مؤمن و مومنة": "گوارا باد تو را ای پسر ابوطالب. بَه بَه که صبح و شام می ‏کنی در حالی که مولای همه مردان و زنان با ایمان شده ‏ای." (البداية و النهاية تأليف ابن کثير دمشقی سنی، ج ‏7، ص 348 - 349). آنها در روز غدیر امام علی (ع) را "اميرالمؤمنين" خطاب کردند. (الإرشاد، ج 1، ص 48 – الأمالی ‏مفيد، ص 18 – إرشادالقلوب، ج 2، ص 325) ابن عباس نیز گفت: "به خدا سوگند اکنون پیمان تو بر گردن همه واجب شد". حضرت علی (ع) بعدها بارها اين موضوع را به آنها یادآور شدند که: "آيا شما نبوديد که در روز غدير چنين و چنان گفتيد؟ حال چه شده است که شيوه ای ديگر در پيش گرفته ايد"؟ (کتاب سليم بن قيس، قرن اول هجری، ج 2، ص 894 و 583).

رسول خدا (ص) هنگام نزول آیه اکمال دین فرمودند: "ان کمال الدین و تمام النعمه و رضی الرب بارسالی الیکم بالولایه بعدی لعلی بن ابیطالب": "کمال دین و تمام نعمت و رضای پروردگار به اعلام جانشینی و ولایت علی توسط من به شما مردم بود". (بحارالانوار، ج 37/111). حضرت حق در آیه شریفِ اکمال دین چندین اصل مهم منتج از امامت علی (ع) را تبیین فرموده است: 1. با منصوص شدن امامت حضرت علی (ع) کافران از مرتد شدن شما مأیوس شدند. 2.  با امامت علی (ع) موردی برای ترس مؤمنان از کافران باقی نمی ماند. 3. کافران با امامت علی (ع) هراسان شدند. 4.  با امامت علی (ع) دین اسلام به کمال رسید و بدون ولایت امام علی (ع) دینی ناقص بود. 5. امامت علی (ع) نعمت بزرگ خداوند به امت مسلمان است . 6- امامت علی (ع) مَرضی درگاه احدیت است و  از جهت عرفانی - کلامی مسأله بسیار دقیق و مهمی است. خداوند در قران کریم قبل ازنزول آیه ابلاغ، از قطب الاقطاب العارفین امام علی (ع) به عنوان "صالح المؤمنین" (تحریم، 4)، "و اُذن واعیه" (حاقه، 12)، و "خَیر البَریه" ( بینه، 7) یاد کرده است.

خداوند علی را به امامت بخاطر صلاحیتهای بی نظیر متعالی معنوی، علمی، عملی، مدیریتی و اخلاقی  منصوب کرد.

برگزاری مراسم عید غدیرخم از دوران آل بویه توسط معزالدوله احمد آل بویه در سال 352 هجری نهادینه شد. فاطمیون مصر نیز از سال 362 عید غدیر را با شکوه برگزار می کردند. در دوره صفویه عید غدیر از اعیاد رسمی بود و از آن زمان براساس تعالیم قرآن و معصومین، مراسم تبیین رویداد تاریخ ساز غدیر و برپایی جشن و شادمانی به صورت یک آئین با شکوه در جامعه شیعیان، اهل عرفان و تصوف به عنوان نهادی مردمی تا امروز استمرار دارد.

سخن را با شعر فخیم حکیم فردوسی که بر مسئله وصایت علی بر اساس غدیر تاکید کرده و زبان حال و قال این فقیر است به پایان می رسانم.
چه گفت آن خداوند تنزیل و وحــی     خداونـــد امـــر و خداونـــد نهـــــی
که من شهر علمم، علی ام در است     درست این سخن گفت پیغمبر است
گواهی دهـم کاین سخن راز اوست     تو گویـی دو گوشــم به آواز اوست
اگر چشــم داری به دیگــر ســرای     به نزد نبــی و وصــی گیـــر جای
منــــم بنــــده اهــــل بیت نبـــــــی     ستـــاینـــده خـاک پـای وصــــــی
خود آن روز نامــم به گیتـــی مباد     که من نـام حیـــــدر نیــارم به یـاد
بر این زادم و هـم بر این بگـــذرم     یقیــن دان که خاک پــی حیــــدرم

خداوندا مرام فتوت، جوانمردی، رحمت و گذشت علوی را به ما بیاموز. چشم و دل و جوارح  کارگزاران حکومت ما را با ارزش ها، منش ها و هنجارهای علوی مأنوس و عامل بگردان. در فرج امام زمان (عج) وارث حماسه غدیر برای رهایی از بند ظلمت و ستم، تعجیل بفرما.

آکادمی مطالعات ایرانی لندن
چهاردهم ذیحجه 1433
9 آبان 1391 / 30، اکتبر 2012