سوگ‌نامه‌ای برای باغ گیاه‌شناسی نوشهر!

باغ گیاه‌شناسی نوشهر که با قدمتی 50 ساله، قدیمی‌ترین ذخیره‌گاه ژنتیکی و باغ گیاه‌شناسی کشور محسوب می‌شود، در حالی با درخواست مجدد مسئولان مازندران برای تصرف و عبور بلوار از آن برای توسعه بنادر اطراف روبه‌رو شده است که در بسیاری از کشورهای جوان که تنها 300 تا 400 سال از پیدایش آنها می‌گذرد، باغ‌های گیاه‌شناسی با قدمت 200 ساله وجود دارد، اما قدیمی‌ترین باغ گیاه‌شناسی در ایرانی که از پیشینه چندهزارساله برخوردار است، این‌گونه مورد تعرض و تخریب قرار می‌گیرد.

به گزارش ایانا، با وجود اینکه در برخی کشورهای اروپایی باغ‌های گیاه‌شناسی 500 ساله‌ای وجود دارد که اغلب در گران‌ترین مناطق شهری واقع و کوچک‌ترین تعرضی به آنها نمی‌شود، کم‌نظیرترین باغ‌ تحقیقاتی در سراسر نوار شمالی ایران و حتی کشورهای همسایه که بیش از ۴۵۰ گونه چوبی درختی و درختچه‌ای بومی و غیربومی را در خود جای داده است، باز هم قربانی فلسفه تقدم صنعت بر کشاورزی و منابع طبیعی می‌شود.

در حال حاضر تنها سه باغ گیاه‌شناسی در کشور وجود دارد که با مقدم شمردن طرح‌های توسعه‌ای بر حفاظت از منابع طبیعی، حال هریک خراب‌تر از دیگری است؛ در حالی که در سایر کشورها هریک از این باغ‌ها علاوه بر گنجینه ذخایر ژنتیکی گیاهی به اکوتوریسمی بدل شده‌اند که سالانه هزاران پژوهشگر و گردشگر از آنها بازدید می‌کنند.

باغ گیاه‌شناسی کیو در انگلیس سالانه دو میلیون بازدید‌کننده و باغ گیاه‌شناسی برلین هم به‌طور متوسط هر سال 500 هزار گردشگر را به سوی خود جذب می‌کند؛ به‌طوری‌که بازدید از این باغ‌ها از یک سو، باعث ارتقاء دانش علمی گردشگران می‌شود و از سوی دیگر، زمینه توسعه پایدار را فراهم می‌سازد.

باغ گیاه‌شناسی نوشهر تنها با 35 هکتار مساحت، به‌عنوان یکی از ارزشمندترین مراکز تحقیقات گیاه‌شناسی و منابع طبیعی کشور در اختیار وزارت جهاد کشاورزی قرار دارد که سازمان بنادر و کشتیرانی برای ایجاد راه دسترسی به مجموعه بندر نوشهر بارها درخواست تصرف بخشی از آن را کرده است؛ در حالی که به گفته رئیس مرکز تحقیقات جنگل‌ها و مراتع مسئولان و مقامات استانی مازندران با وجود مسیرهای جایگزین، ارزان‌ترین راه را برای عبور بلوار انتخاب کرده‌اند؛ در حالی که این راه، در واقع گران‌ترین مسیر از حیث طبیعی محسوب می‌شود.

حسین میرزایی ندوشن در گفتگو با خبرنگار ایانا با بیان اینکه تصرف و تخریب باغ گیاه‌شناسی نوشهر به‌منظور احداث جاده کمربندی نوشهر و همچنین توسعه بندر نوشهر سال‌ها است که مورد مناقشه سازمان بنادر و کشتیرانی و مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی مازندران قرار دارد، گفت: باغ گیاه‌شناسی نوشهر متعلق به مرکز تحقیقات جنگل‌ها است که هرچند مقامات استانی مازندران باز هم موضوع عبور بلوار از آن را مطرح کرده‌اند، اما هرگونه ایجاد تغییر در آن، باید با موافقت هیئت امنای مرکز صورت گیرد که به‌طور قطع نه مسئولان باغ گیاه‌شناسی نوشهر و نه مسئولان مرکز تحقیقات جنگل‌ها و مراتع به این امر رضایت نخواهند داد.

وی با ابراز امیدواری به پی بردن مسئولان محلی به اهمیت این باغ افزود: تقاضا داریم تا از مسیرهای جایگزین برای عبور بلوار استفاده شود تا میراث و عرصه‌های طبیعی کشور همانند گذشته باقی بماند و بتوانیم پاسخگوی نسل آینده باشیم.

پیش از این، رئیس مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در گفتگوی اختصاصی با خبرنگار ایانا با اشاره بر توقف تخریب باغ‌های گیاه‌شناسی نوشهر گفته بود: با پیگیری‌های صورت‌گرفته، تخریب این منطقه متوقف شده است اما خبرهایی درباره از سرگیری تصرف این اراضی شنیده می‌شود که البته هنوز ابلاغیه‌ای به مؤسسه تحقیقات در این مورد صادر نشده است.

حسن میرزایی ندوشن با بیان اینکه تاکنون بخش عمده‌ای از مناطق تخریب شده باغ‌های گیاه‌شناسی نوشهر نهال‌کاری شده است، افزوده بود: در آخرین جلسه با کمیسیون دولت که با حضور نیکزاد سرپرست وزارت راه برگزار شد، قرار شده مسیری جایگزین برای احداث جاده کمربندی نوشهر در نظر گرفته شود.

مصوبات یک‌طرفه مسئولان در ملک‌های دولتی

در همین رابطه معاون سابق سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری در گفتگو با خبرنگار ایانا با بیان اینکه تخریب باغ گیاه‌شناسی نوشهر به هر دلیلی سابقه و سرمایه‌گذاری تحقیقات جنگل‌ها را در کشور از بین خواهد برد، گفت: این بدین معنا نیست که تحقیقات و پژوهش باید مانع توسعه کشور باشد، اما حفظ این عرصه از اتفاقی که مسئولان امر برای رخداد آن تلاش می‌کنند، بسیار باارزش‌تر است و اگر هم قرار است تا پروژه‌ای در این باغ به اجرا درآید، باید به‌گونه‌ای باشد تا باغ مصون بماند و یا حداقل خسارت به آن وارد شود.

کاظم نصرتی نصرآبادی با اشاره به قدمت 50 ساله باغ گیاه‌شناسی نوشهر افزود: مشکل اصلی تخریب عرصه‌های زیستی و طبیعی در کشور این است که چون این عرصه‌ها ملک دولت در نظر گرفته می‌شوند، پس مسئولان به خود اجازه می‌دهند تا مصوباتی را داشته باشند که تخریب در آن صورت می‌گیرد و این امر از کمترین اهمیت برخوردار است.

وی تصریح کرد: از سال 46 که وزارت منابع طبیعی شکل گرفت و در پی آن قانون حفاظت از جنگل و منابع طبیعی تصویب شد، جنگل‌بانی به مدیریت جنگل تبدیل و برای این مدیریت، انجام تحقیقات گسترده در این زمینه احساس شد که به فراخور آن مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع شکل گرفت.

این پژوهشگر جنگل‌ها در پایان خاطرنشان کرد: در ادامه این روند، باغ گیاه شناسی نوشهر نیز در منطقه میانی جنگل‌های شمال به‌عنوان محلی برای انجام تحقیقات احداث شد که در حال حاضر بدون توجه به امر حفاظت از منابع طبیعی کشور در خطر دخل و تصرف است.

تاریخچه شکل‌گیری باغ‌های گیاه‌شناسی در دنیا

به گفته دکتر استاد دانشگاه تهران، باغ‌های گیاه‌شناسی در قرن شانزدهم میلادی و با وقوع رنسانس جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده که با ارتقاء منزلت علم در جامعه، محققان تأسیس این باغ‌ها را در مراکز دانشگاهی آغاز کردند.

از اهداف شکل‌گیری این باغ‌ها، آشنا شدن مردم با گیاهان به‌ویژه گیاهان دارویی بوده، اما با پیشرفت‌های علمی، اهداف والاتری برای این باغ‌ها در نظر گرفته شد؛ به‌طوری‌که ایجاد مرکزی برای پژوهش و مرکزی برای سازگاری گیاهان وحشی در باغ‌های گیاه‌شناسی به‌منظور استفاده از آنها در کشاورزی، ژنتیک و مهندسی ژنتیک ازجمله این اهداف بود.

حسین آخانی با بیان اینکه یکی دیگر از اهداف باغ‌های گیاه‌شناسی تبدیل این باغ‌ها به مراکز گردشگری بوده، خاطرنشان می‌کند: بر خلاف آنچه در کشورهای توسعه‌یافته شاهدیم در ایران، باغ‌های گیاه‌شناسی جایگاهی ندارند و با همین نگاه، توسعه این باغ‌ها در دانشگاه‌ها نیز جایی ندارد؛ درنتیجه شمار باغ‌های گیاه‌شناسی کشور محدود به سه باغ است؛ "باغ گیاه‌شناسی نوشهر" و "باغ گیاه‌شناسی ملی ایران" که زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی اداره می‌شوند و "باغ گیاه‌شناسی ارم" که زیر نظر دانشگاه شیراز است. اما باقی مراکز علمی و دانشگاهی و حتی دانشگاه تهران از داشتن یک باغ گیاه‌شناسی محروم هستند. البته در پردیس کرج یک باغ گیاه‌شناسی وجود دارد ولی این باغ در مقایسه با باغ‌های دیگر چندان فعال نیست.

وی با تأکید بر اهمیت باغ‌های گیاه‌شناسی یادآور می‌شود: در حالی به باغ‌های گیاه‌شناسی اهمیتی داده نمی‌شود که کشور با وسعتی بیش از یک‌میلیون و 600 هزار کیلومترمربع با تهدیدات متعددی نظیر ریزگردها، شور ‌شدن زمین، افت آب‌های زیرزمینی، سیل و معضلات ناشی از آلودگی در شهرها روبه‌رو است. آیا با وجود این همه معضل نباید چند هکتار باغ گیاه‌شناسی را تحمل کنیم؟ باعث تأسف است که این چند هکتار را که نقشی انکارناپذیر در آموزش و پژوهش دارد، قربانی جاده‌ای می‌شود که مسیرهای جایگزین دارد.

این گیاه‌شناس خسارت تخریب ناشی از باغ گیاه‌شناسی نوشهر را فرامنطقه‌ای عنوان می‌کند و می‌گوید: مسئله فراتر از آن چیزی است که برخی تصور می‌کنند، در حالی که وجود باغ‌های گیاه‌شناسی یک ضرورت برای کشور است که بر این اساس مسئولان باید هر شش ماه یک باغ گیاه‌شناسی تأسیس کنند، نه اینکه همین سه باغ را از بین ببرند.

متجاوزان باغ گیاه‌شناسی نوشهر مجرم هستند

در همین رابطه داوود ناصری رئیس شورای شهر نوشهر، با بیان اینکه اگر قرار باشد این باغ تخریب شود و گیاه نادری از بین برود، شورا مقابل آن خواهد ایستاد، گفته بود: خبر تخریب باغ گیاه‌شناسی نوشهر را تکذیب می‌کنم و آنچه قرار است اتفاق بیافتد احداث راه در پشت باغ گیاه‌شناسی است.

هرچند پیش از این عباس رجایی رئیس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی با تأکید بر حفظ باغ گیاه‌شناسی نوشهر گفته بود: از نظر کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی مصوبه مرتبط با طرح احداث جاده‌ای که منجر به تخریب باغ گیاه‌شناسی می‌شود، قابلیت اجرایی ندارد و تمامی کسانی که در این رابطه اقدامی انجام بدهند، مجرم محسوب می‌شوند و باید از طریق دادگاه صالحه به جرم آنها رسیدگی شود.

باغ گیاه‌شناسی هویت و تاریخچه نوشهر است

دکتر خسرو ثاقب‌طالبی، محقق مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع با اشاره به مساحت کم رویشگاه‌های جنگلی می‌گوید: در کشوری زندگی می‌کنیم که وسعت جنگل‌های آن بسیار اندک است آن وقت می‌خواهیم یکی از قدیمی‌ترین باغ‌های گیاه‌شناسی کشور را قربانی ساخت جاده کنیم.

باغ گیاه‌شناسی نوشهر هویت و تاریخچه بندر نوشهر است که اگر از نوشهر قدیمی‌تر نباشد جوان‌تر نیست. برای شکل‌گیری این باغ 50 سال وقت صرف شده است. حاصل 50 سال زحمت محققان و کارشناسان دلسوز، این باغ را به گنجینه‌ای بی‌نظیر از گونه‌های نادر گیاهی اعم از داخلی و خارجی تبدیل کرده است با وجود این، قرار است این باغ قربانی ساخت جاده‌ای شود که گزینه‌های جایگزین دارد.

حذف مطالعات تاریخ‌نگاری با تخریب باغ گیاه‌شناسی نوشهر

محمد درویش، قائم‌مقام انجمن علمی اعضای هیأت علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع از باغ گیاه‌شناسی نوشهر به‌عنوان موزه تحقیقات منابع طبیعی کشور یاد می‌کند و می‌گوید: "یکی از دلایل حفظ این مجموعه آن است که اگر قرار باشد مطالعات تاریخ‌نگاری در حوزه پژوهش‌های منابع طبیعی صورت بگیرد با حذف این مجموعه این مطالعات نیز عملاً ناقص می‌ماند."

وی ادامه می‌دهد: بسیاری از کارشناسان و مدیران منابع طبیعی واحدهای درختکاری را در این مرکز گذرانده‌اند، مرکزی که قدمت آن به 50 سال می‌رسد. نکته در خور تامل اینکه با توجه به توسعه شتابان نوشهر، این باغ تنها مجموعه منسجمی است که در محدوده شهر از تخریب‌ها مصون مانده است.

این باغ یکی از جاذبه‌های گردشگری و توریسم علمی به‌حساب می‌آید از این رو، انتظار می‌رود مسئولان با حمایت از این مرکز تحقیقاتی و پژوهشی باارزش حمایت کنند، نه اینکه با سنگ اندازی مانع صیانت و حفاظت از آن شوند.

گفتنی است، باغ گیاه‌شناسی نوشهر در اوایل دهه 30 در عرصه‌ای به وسعت 35 هکتار تأسیس و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و در حال حاضر تنها باغ گیاه شناسی ناحیه هیرکانی محسوب می‌شود که در مجامع بین‌المللی نظیر اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

با این حال طرح احداث راه دسترسی بندر به کمربندی نوشهر که بخشی از آن از داخل باغ گیاه‌شناسی عبور می‌کند، در سال 1382 از سوی اداره کل بنادر و دریانوردی مازندران در دستور کار قرار گرفت.

بر اساس مصوبه اخیر شورای تأمین استان، تخریب این باغ قطعی شده است که امید می‌رود تا با توجه و درایت مسئولان در لزوم صیانت از عرصه‌های طبیعی کشور این رویداد تلخ اتفاق نیافتد.