"انشا" هم کتاب شد

یک اشاره از رئیس جمهور و با سر دویدن آموزش و پرورش؛ این گونه شد که کتاب انشا نوشته شد. مهر 92 ˈحسن روحانیˈ زنگ آغاز سال تحصیلی را در یکی از مدارس جنوب شهر تهران نواخت و بعد از طرح پرسش مهر، خواستار احیای زنگ انشا، گفت وگو و کتابخوانی در مدارس شد.

روزنامه 'جام جم' طی گزارشی نوشته است: حالا این اشاره او به ثمر نشسته، البته فقط درباره زنگ انشا، آن هم با تالیف یک کتاب تازه به نام آموزش مهارت های نوشتاری (نگارش و انشا).

این کتاب از مهر امسال روی میز دانش آموزان کلاس های هفتم و هشتم خواهد بود، کتاب هایی مشتمل بر هشت درس، با بیش از صد صفحه حجم و 24 جلسه آموزشی دوساعته در طول سال.

این دو کتاب انشا هنوز میان دانش آموزان توزیع نشده، اما نسخه پی دی اف آن که در سایت سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی در دسترس است و نیز کلاس های ضمن خدمت معلمان که هم اکنون در حال برگزاری است، روزنه هایی را باز کرده که اجازه می دهد از درون آن به محتوای کتاب انشا سرک بکشیم و پیش بینی کنیم که این کتاب در طول سال تحصیلی چه واکنش هایی را به دنبال خواهد داشت.

آنچه که منتقدان بر آن اتفاق نظر دارند اتفاقی خوب، یعنی داشتن کتاب انشاست به عنوان یک نقشه راه و بستری برای جدی گرفته شدن این درس در مدارس، اما آنچه که در پس این رضایت وجود دارد ضعف های موجود در این دو کتاب است که منتقدان درباره این مساله نیز با یکدیگر هم نظرند.

انشانویسی یعنی پرواز دادن پرنده خیال و نشاندنش بر نقاطی دور از دسترس. انشا چیزی نیست جز به کارگیری زیباترین و لطیف ترین واژه ها برای رساندن حرف دلمان به دیگران و توصیف چیزهای موجود به زیباترین شکل ممکن.

پرواز دادن این مرغ خیال و نوشتن حاصل آن روی کاغذ اما هم سواد ادبی و دایره ای وسیع از لغات می خواهد و هم ذهنی خلاق تا دانش آموزان سوژه های نوشتنی را طور دیگری ببینند و جذابیت را چاشنی توالی کلمات کنند.

اما 'جعفر خرازی' دبیر باسابقه انشا و نویسنده کتاب های کمک آموزشی این درس، اذعان دارد که این کتاب نه خلاقیت ها را پرورش می دهد و نه مرغ های خیال را به پرواز درمی آورد.

او به جام جم توضیح می دهد که در این دو کتاب انشا چون سعی شده قالبی مشخص از نوشتن به دانش آموزان آموزش داده شود جایی برای پرورش خلاقیت ها باقی نمی ماند که اشاره او به قالب از پیش تعریف شده ای است که از دانش آموزان می خواهد انشا را با یک مقدمه (بند مقدمه) آغاز کنند، بعد برای آن بند میانی بنویسند و در آخر کار، بند پایانی را به آن بیفزایند.

در واقع افراط در آموزش بندنویسی است که صدای اعتراض منتقدان را بلند کرده است، به طوری که خرازی می گوید سوژه های توصیفی را نمی شود در این قالب کلیشه ای محدود کرد و 'حسین حسینی نژاد'، باور دارد این کتاب انشا فقط ظرف نوشتن آن هم فقط در یک قالب را آموزش می دهد، نه نوشتن به معنای به کارگیری خلاقیت را.

این دبیر بازنشسته ادبیات و مدیرمسئول ماهنامه انشا و نویسندگی تشریح می کند که دانستن بندنویسی و این که انشا باید یک شروع، یک بدنه و یک پایان بندی داشته باشد، خوب است، اما فقط در یک یا دو درس، نه این که از ابتدا تا انتهای کتاب بر این نکته تاکید شود.

این بندنویسی های افراطی در مظان نقد 'ابراهیم هداوند میرزایی' عضو شورای برنامه ریزی دفتر تالیف کتاب های درسی (و مدرس ضمن خدمت کتاب انشا) نیز هست؛ کسی که از اصل وجود کتاب انشا دفاع می کند، اما می گوید تاکید زیاد بر بندنویسی شایسته نیست، چون هیچ گاه نمی توان نوشتن را در قالبی از پیش تعریف شده محدود کرد، در حالی که کتاب انشای تازه نوشته شده، می خواهد دانش آموزان را قالبی بار بیاورد.

* پای هیچ شاهکاری در میان نیست

در کتاب انشای تازه تالیف، تاکید اصلی بر درست نویسی، تصویرنویسی، حکایت نگاری و مثل نویسی است، به طوری که مثلا دانش آموزان می آموزند از چسباندن تنوین به واژه های فارسی پرهیز کنند یا با دیدن یک تصویر درباره اش بنویسند، یا حکایتی کوتاه را شاخ و برگ دهند و طولانی کنند.

و درست همین نکته آخر است که منتقدان را به واکنش واداشته است. 'جعفر خرازی' می گوید کار عجیبی است اگر ما از دانش آموزان بخواهیم یک حکایت از سعدی را که در ادبیات فارسی به مختصر و مفید نوشتن مشهور است، شاخ و برگ دهیم و از زیبایی بیندازیم.

البته بجز حکایات سعدی، در کتاب انشا حکایت هایی از عبید زاکانی یا جامی نیز آورده شده که با نظر انداختن اجمالی بر آنها می توان فهمید که حکایت نگاری یعنی طول و تفصیل دادن به این حکایات فقط جذابیت آنها را از بین برده، هرچند مولفان خواسته اند به این طریق دانش آموزان را به نوشتن ترغیب کنند.

علاوه بر این ایراد، اشکالی که 'حسن ذوالفقاری' عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی و عضو شورای برنامه ریزی دفتر تالیف کتاب های درسی به آن اشاره می کند نیز ایرادی وارد است. او کسی است که انشا را درسی مهارتی می داند، نه درسی نظری که به شیوه سنتی و همانند بقیه دروس تدریس شود. بنابراین او از مخالفان تالیف کتاب برای درس انشاست که البته چون این کتاب نوشته شده او نیز با موضوع کنار آمده، اما نه با ایرادات موجود در آن.

ذوالفقاری تصریح می کند که وقتی قرار است نوشتن را به دانش آموزان یاد دهیم باید سرمشق کار از بهترین نمونه های کلاسیک و معاصر باشد، حال آن که در کتاب انشای موجود، بیشتر از نثرهای ترجمه ای دست چندم استفاده شده نه از عالی ترین و سلیس ترین نمونه ها. او به حکایت نگاری ها و مثل نویسی ها نیز نقد دارد و توضیح می دهد که نمونه های درج شده در کتاب، هم فارسی است و هم زیبا که دیگر لزومی ندارد آنها را برگردان کنیم و با اضافه کردن شاخ و برگ به آنها از زیبایی شان بکاهیم.

واقعیت این است که نقدهای ذوالفقاری درباره استفاده از متون دست چندم را با مشاهده متن کتاب انشا به خوبی می شود درک کرد، به ویژه در مثال هایی که با عنوان دل، آشیانه محبت، مدرسه سال یا شگفتی دنیای جانوران در کتاب درج شده و بوضوح فاقد جذابیت است. بی شک به همین دلیل است که 'حسینی نژاد' مدیرمسئول ماهنامه انشا و نویسندگی معتقد است کتاب انشای موجود قادر نیست دانش آموزان را برای نوشتن سر ذوق بیاورد.

* وقت کم است

از وقتی پنجشنبه مدارس تعطیل شد از ساعت های درسی نیز کاسته شد و همین آب رفتن ساعت های آموزشی باعث شد کلاس ها فشرده برگزار شود و در برخی دروس فرصتی برای دوره کردن کتاب یا انجام تمرین های اضافه باقی نماند.

این مشکل از آن زمان گریبان درس ادبیات را هم گرفت تا آنجا که درس ادبیات فارسی که مشتمل بر املا، انشا و فارسی است چهار ساعت در هفته تدریس شود.

از مهر امسال نیز که قرار است دو ساعت از این چهار ساعت به درس انشا برسد، ناگفته معلوم است که چه فشاری در کلاس های ادبیات حاکم خواهد بود.

جعفر خرازی، دبیر باسابقه انشا نگران همین کمبود وقت است و البته حسن ذوالفقاری، عضو شورای برنامه ریزی دفتر تالیف کتاب های درسی که پیش بینی می کند روخوانی از روی کتاب و آموزش ضعیف انشا به دانش آموزان از پیامدهای محتمل این کمبود وقت است.

با این حال هداوند میرزایی، مدرس ضمن خدمت کتاب تازه تالیف انشا به این کمبود زمان اعتقادی ندارد و در نظر گرفتن 24 جلسه را برای کتابی که هشت درس دارد، کافی می داند؛ گرچه حتی اگر زمان را هم کافی بدانیم، مشکلاتی که خرازی به آن اشاره می کند در کتاب انشا وجود دارد؛ مشکلاتی چون دور بودن متن ها از زبان دانش آموزی، جذاب نبودن متن ها و استفاده از متن هایی که بیشتر شبیه سناریوست تا داستان.

* معلمان آماده اند؟

همیشه رسم بر این است که سه چهارم آموزش های ضمن خدمت برای کتاب های تازه تالیف، قبل از شروع سال تحصیلی برگزار می شود و یک چهارم بقیه اش تا دو ماه بعد از آغاز سال. هم اکنون معلمان انشا در حال گذراندن این کلاس های آموزشی هستند که البته گذراندن این دوره ها به معنی همه فن حریف شدن معلمان در ادبیات و درس انشا نیست.

ذوالفقاری، نگران آماده نبودن معلمان است و این پرسش را مطرح می کند که معلم ناتوان در نوشتن چطور می تواند نوشتن را آموزش دهد و ایرادهای نوشتاری دانش آموزان را بگیرد. حسینی نژاد، نیز همین نگرانی را دارد و به سیکلی معیوب انتقاد دارد که در آن معلم را آموزش نمی دهیم و او را به کلاس درس می فرستیم و آن وقت انتظار داریم معلم ندانسته هایش را به دانش آموزان یاد بدهد.

این نظرات، جمع بندی های ابتدایی تعدادی از منتقدان است که کتاب تازه تالیف انشا را موشکافانه بررسی کرده اند؛ کسانی که با سند و مدرک نشان می دهند کتاب انشای نوشته شده گرچه تولدش مبارک است، اما ایراداتی دارد که انتظارات را برآورده نمی کند. پس ای کاش این رسم، این بار نیز رعایت می شد و کتاب انشا برای یک سال به طور آزمایشی تدریس می شد و آن گاه با شناخت نقاط ضعف، کتابی استخوان دار وارد مدارس می شد.