کتاب انشا به مدرسه آمد

همه ما تجربه ای با عنوان زنگ انشا را در مدارس پشت سر گذاشته ایم. زنگی که اغلب یا در خدمت جبران کمبود زمان برای تدریس درس ریاضی بود یا به جای آن زنگ ورزش برپا می شد و به خوشی هم به پایان می رسید.

به گزارش روزنامه ایران، البته گاهی اوقات هم معلمی که معمولاً سن و سال زیادش گویای بازنشسته بودن وی بود سر کلاس انشا حاضر می شد و موضوعی برای نوشتن به ما می داد.

نکته جالب توجه هم مشترک بودن این موضوعات کلیشه ای میان اغلب کلاس های انشا در مدارس مختلف بود. «آخرین مسافرت خانوادگی خود را توصیف کنید»، «در آینده می خواهید چه کاره شوید»، «علم بهتر است یا ثروت» و ده ها موضوع دیگر که اغلب آنها نیز بارها و بارها به گوشمان می خوردند.

از آنجا که آموزش کاملی هم در این زمینه صورت نمی گرفت، شاید برخی از ما ترجیح می دادیم دفتر عزیز انشا را به مادر یا خواهرمان بسپاریم تا او غرق در دنیای خیال پردازی خود شده و یکی- دو صفحه ای را برایمان پر کند. این گونه بود که ساعت انشا سپری می شد و ما هم سال های تحصیلی را پشت سر هم سپری می کردیم، بدون آنکه گامی جدی در جهت آموزش اصول نوشتن برداشته شود.

اکنون با گذشت سال ها از این شیوه آموزشی، مؤلفان کتاب های درسی مدرسه تصمیم به تغییر این رویه گرفته اند. آنها از این می گویند که به دنبال برپایی کلاس انشایی واقعی آن هم بدون کلاس های جبرانی ریاضی یا ورزش هستند. از این می گویند که نوشتن اصول دارد و آنان می خواهند آن را به دانش آموزان نسل جدید آموزش بدهند.

«دکتر فریدون اکبری شلدره» یکی از همین افراد است. وی عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی و رئیس گروه زبان فارسی سازمان پژوهش و برنامه ریزی کتاب های درسی نیز هست. با توجه به انتشار خبری مبنی بر اضافه شدن کتاب انشا به سال هفتم و هشتم گفت و گویی با این مؤلف کتاب های درسی انجام دادیم.

- کتاب انشا برای سال های هفتم و هشتم با توجه به چه ضرورت هایی تدوین شده است؟

*قبل از پاسخ به سؤال شما لازم می دانم توضیحی در ارتباط با عنوان کتاب بدهم تا تصور اشتباهی که برای اغلب دوستان در رابطه با این دو کتاب پیش آمده برطرف شود. شما اگر به عنوان روی جلد کتاب توجه کنید با عنوان «آموزش مهارت های نوشتاری» روبه رو خواهید شد که در زیر آن با اندازه کوچکتری و در میان پرانتز آمده: «نگارش و انشا»

اینکه نگارش و انشا را عنوان اصلی قرار ندادیم و اندازه فونت آنها را کمی کوچکتر در نظر گرفتیم به این دلیل است که ما نگاهی کاملاً آموزشی در ارتباط با این کتاب داریم. کتابی که آن را با رویکردی مهارتی تدوین کرده ایم تا در نهایت دانش آموز را به کسب مهارت های نوشتاری برساند. اینها مهم ترین کلید واژه های ما هستند. از آنجا که بسیاری از دوستان این مسأله را نمی دانند بر اساس ذهنیت گذشته خود اهداف ما را تعبیر و تفسیر می کنند. بخش قابل توجهی از نقدهای مطرح شده نیز به همین مسأله باز می گردد.

- رویکرد مهارتی؟ یعنی به دنبال آموزش اصول نوشتن به دانش آموزان هستید؟

*بله. رویکرد ما در این کتاب آموزشی است. در دهه های 20 و 30 تا سال 1340 کتاب های نظام آموزشی ما کتاب هایی داشت که هم مخصوص دانش آموزان آن منتشر شده بود و هم برای معلمان آن روزگار. عنوان این کتاب ها نیز «هنرهای زبان» بود. آسیب های متعددی متوجه این کتاب بود که ما آنها را هم در نظر گرفتیم و کتاب جدید را با رویکرد مهارتی تدوین کردیم.

ما آگاهانه و بر اساس تجربه ها و مطالعات گذشته و همچنین بررسی سیر آموزشی انشا در کشور این شیوه را برگزیدیم؛ شیوه ای که در سال های گذشته اجرا می شد برگرفته از نگاهی هنری بود، نگاهی که آسیب های بسیاری متوجه آن بود. ما سعی کردیم از این آسیب ها دور بمانیم.

- به همان سؤال اول بازگردیم، به اینکه چه هدفی از تألیف این کتاب دارید؟

*در رویکرد مهارتی خواست ما این است که نوشتن را همچون خوب شنیدن، خوب سخن گفتن و خوب دیدن به دانش آموزان یاد بدهیم. خوب نوشتن هم مانند نمونه هایی که به آن اشاره شد با تمرین و آموزش صحیح به دست می آید.

- با این تفاسیر خوب نوشتن را امری اکتسابی می دانید؟

*بله. همین طور است. نوشتن هم اکتسابی و قابل یادگیری است. برای همین هم سعی کردیم نخست رویکرد مهارتی- آموزشی را مد نظر داشته باشیم. اما اگر شما با نگاهی هنری به این مسأله بپردازید آن هم بدون اینکه الفبای کار را به زبان آموزان یاد داده باشید به سراغ زیبایی نویسی می روید و این آسیبی مهم به شمار می آید. بنابراین همین طور که اشاره شد ما مخالف نگاه هنری به نوشتن نیستیم، بلکه معتقدیم هنوز زمان آموزش آن فرا نرسیده، چراکه نخست به آموزش مهارت های اولیه نیاز است.

- پس به نگاه هنری و به قولی به زیبانویسی هم توجه داشته اید؟

*بله. اما نه در کتاب این مقطع تحصیلی! ما نخست باید خوب نوشتن را به آنان آموزش بدهیم و بعد به سراغ زیبانویسی برویم. این همان اصلی ترین هدفی است که در تألیف کتاب مذکور مدنظر داشتیم.

-چرا مقطع هفتم و هشتم متوسطه؟

*اینکه گمان کنید هدف ما تنها این دو مقطع بوده و هست اشتباه است! برنامه آموزش نوشتن را از سال اول ابتدایی آغاز کرده ایم. برنامه ریزی کسب مهارت های زبانی از وقتی آغاز می شود که به کودکان چگونگی درست نویسی را یاد می دهیم. از آشنایی با نمادهای خطی شروع می شود و به ترتیب به ترکیب سازی، واژه سازی جمله سازی می رسد. در کتاب پنجم و ششم هم دانش آموزان قادر به نوشتن یک بند سالم و به عبارتی پاراگراف کوتاه می شوند. این روند یک گام کاملاً سنجیده برای رسیدن به کسب مهارت خوب نوشتن است. بر اساس مسیری که طی این سال ها برای دانش آموزان برنامه ریزی شده بهترین مقطع برای آموزش مستقل خوب نوشتن، در مقطع هفتم است و ما این کار را در قالب کتاب مذکور انجام داده ایم.

- در این زمینه تنها به تجربه های کسب شده در کشور خودمان اتکا کرده اید یا تجربه های جهانی را هم مدنظر داشته اید؟

*در این زمینه سعی ما براستفاده از تجربیات گذشتگان بود. مطالعات تاریخی مختلفی در ارتباط با تجربیات 90 سال آموزش در کشورمان انجام دادیم، یعنی از 1300 تا 1390 را بررسی کردیم، البته از داشته های جهانی در این زمینه نیز بهره گرفتیم. بررسی کردیم که ببینیم دیگران در کشورهای دیگر در زمینه آموزش نوشتن؛ چه کارهایی انجام داده اند. در سال هایی اخیر هم پژوهش هایی در داخل کشور انجام دادیم.

به همین منظور از شهریور سال 92 کارگروه نگارش و انشا فعال شد و جلسات ماهانه آن نیز با حضور کارشناسان، معلمان و نویسندگان تشکیل شد. در نتیجه جلسات فوق و با مطالعات انجام شده در نهایت به برنامه ای مدون دست پیدا کردیم که نتیجه اش شد این دو کتابی که دیدید. این کار به طور رسمی از سال هفتم آغاز شد.

- برنامه ریزی های شما تنها به دو مقطع تحصیلی یاد شده ختم خواهد شد؟

*در سال جاری در نظر داریم که این کتاب را متناسب با سال نهم هم طراحی کنیم تا از سال آینده منتشر شود و امیدواریم که موفق به طراحی آن برای سال های دهم، یازدهم و دوازدهم نیز بشویم.

- چه تفاوتی میان کتاب «آموزش مهارت های نوشتاری» در سال هفتم و هشتم وجود دارد؟

*هر دو کتاب با وجود تفاوت هایی که دارند؛ به هم پیوسته هستند، به عبارتی می توان گفت که این دو کتاب مانند زنجیره های به هم پیوسته ای هستند که در نهایت ما را به یک هدف می رسانند. زنجیره ای که حلقه های نخستین آن از همان سال نخست مدرسه آغاز می شود. در کتاب سال هفتم حرف ما این است که بتوانیم نظام ذهنی زبان آموزان را تقویت کرده و شکل بدهیم. چرا ذهن؟ چون اعتقاد داریم سرچشمه و آبشخور نوشتن مغز است. بنابراین نوشتن محصولی از فرایندهای مغزی است که اگر برای آن نظامی ایجاد شود؛ می توان مهارتش را کسب کرد. به همین منظور چارچوبی با هدف شناخت نسبی در ارتباط با نوشتن در ذهن ایجاد کردیم. کتاب هفتم، هشت درس دارد و به عبارتی هشت راه برای پرورش ذهن و رسیدن به نوشته ای منسجم است، البته این کلیت را برای هر دو کتاب می توان برشمرد.

-نقدی که برخی از همکارانتان به این کتاب دارند این است که در هر دو کتاب سعی شده قالبی مشخص از نوشتن آموزش داده شود. قالبی از پیش تعریف شده که با یک مقدمه شروع می شود؛ به یک بند میانی می رسد و در آخر هم به بند پایانی. معتقدند که این به معنای افراط در آموزش بندنویسی است. چه پاسخی برای این نقد دارید؟

*همان طور که گفتم تمام هدف از تألیف این کتاب این است که ابتدا ذهن زبان آموز به انسجامی نسبی برسد، بعد از آن هم تلاش کرده ایم تا نظم مورد نظر را به چارچوبی که نیاز دارد؛ برسانیم. آموزشی که در گذشته با عنوان انشا در مدارس انجام می شد؛ با آسیب های متعددی روبه رو بود. در آموزش سال های پیش هیچ انسجامی وجود نداشت به عنوان نمونه می گفتند بهار را توصیف کنید. اما نمی گفتند چگونه این توصیف را بنویسید. آموزشی در این رابطه صورت نمی گرفت و ذهن دانش آموزان گرفتار یک مسأله کلی می شد. در صورتی که برای نوشتن نیاز به چارچوب و تمرین است. برای این منظور نیز به ابزارهایی نیاز داریم تا به مهارت برسیم.

اجازه بدهید این مسأله را با مثالی برایتان شرح بدهم. کودک در مرحله آغاز راه رفتن به وسایل کمکی مختلفی نظیر روروئک نیاز دارد حتی گاهی اوقات باید دست او را گرفت. گاهی هم خودش دستش را به دیوار می گیرد و به کمک آن یا با بهره گرفتن از ابزارهای دیگر راه می افتد. حالا این کتابی که ما طراحی کرده ایم هم حکم همین ابزارهای کمکی را دارد. این کتاب ها ابزاری برای رسیدن به حرکت رهوار است.

حالا برخی دوستان می گویند که این ابزار مانع می شود! شاید بد نباشد که بدانید در همین کتاب هفتم از ابزارهای مختلفی بهره گرفته ایم تا در نهایت منجر به یادگیری مهارت نوشتن در زبان آموزان شود. به عنوان مثال از ابزار تصویرخوانی هم بهره گرفته ایم اتفاقی که برای نخستین بار در کشورمان رخ داده و زبان آموز باید تصویر فوق را با قلم خود به قالبی داستان گونه درآورد. سعی کرده ایم تمام کارهایمان در این کتاب نو باشد، حتی حکایت نگاری هم در این کتاب در نظر گرفته ایم. تا به امروز سر کار ما تنها به عنوان مخاطب به حکایت ها می افتاد، اما در این کتاب از حکایت برای نوشتن بهره می گیریم حتی از مثل ها هم استفاده می کنیم تا نتیجه بهتری بگیریم. البته نه اینکه گمان کنید هدف ما حکایت نگاری یا مانند نویسی است؛ نه! ما از اینها به عنوان ابزار بهره می گیریم.

- از پاسخ تان این گونه استنباط می شود که معتقدید افرادی که چنین نقدهایی وارد می کنند با رویکرد کتاب آشنا نیستند!

*بله. همین طور است. افرادی که چنین نقدی دارند با رویکرد کتاب آشنا نیستند، البته تقصیر هم ندارند باید تلاش بیشتری در جهت معرفی اهداف این کتاب و نحوه آموزش آن صورت گیرد. دراین مسیر به همکاری رسانه ها هم نیاز بسیاری است. به هر حال کتاب درسی هم بخشی از سند ملی کشور است و از همین رو همه باید کمک کنند تا بدرستی معرفی شود. یکی از روزنامه ها نوشته بود که: «انشا فضایی خیال انگیز است که در نهایت به پرواز درآمدن پرنده خیال را به دنبال دارد! چیزی که در این کتاب دیده نمی شود.»

در صورتی که ما به دنبال این نیستیم که در این کتاب از انشا صحبت کنیم چراکه قبل از آن باید مهارت نوشتن را آموزش بدهیم و فاصله زیادی با انشا نوشتن داریم. در این دو کتاب به دنبال مهارت آموزی هستیم. بر خلاف چیزی که می گویند کتاب قالبی است، قالبی نیست بلکه از قالب به عنوان ابزاری برای این مهارت آموزی استفاده می شود.

- از چه زمانی گام های نخست برای تألیف آن برداشته شد؟

*نخستین گام های مطالعاتی این اقدام از سال 86 برداشته شد. از آن هنگام منتظر فرصتی بودیم تا بتوانیم آن را به مرحله عمل برسانیم تا اینکه در سال گذشته با سخنان امید بخش آقای روحانی، ریاست محترم جمهوری در آغاز مهر ماه، بهانه عملی ساختن آن فراهم شد. از آن هنگام گام هایی که برداشته شده بود تکمیل و در نهایت هم عملی شدند.

- از چه معلمانی و با چه تخصصی برای آموزش این کتاب ها استفاده می شود؟ آیا آموزشی به این منظور صورت گرفته یا طبق روال سابق امکان انتخاب هر معلمی برای تدریس آن وجود خواهد داشت؟

*ما همزمان با برنامه ریزی های لازم برای تألیف کتاب، آموزش معلمان را هم آغاز کردیم. درست از همان زمانی که نشست های ماهانه نگارش و انشا را از سال گذشته در کارگروه مذکور آغاز کردیم. همزمان با تولید فکر و انجام برنامه ریزی های لازم، ایده های جدید در تألیف کتاب و نحوه آموزش کتاب مورد نظر را هم به نقد و داوری میان معلمان، نویسندگان و صاحبنظران می گذاشتیم. آموزش عملی 25 تا 40 معلم از سراسر تهران را هم در همین زمان بر عهده گرفتیم.

البته به طور همزمان از طریق فضای مجازی نیز این آموزش در کل کشور صورت گرفت. در مرداد و شهریور مدرسانی از کل استان های کشور به تهران آمدند و در دوره حضوری آموزش همچنین در بررسی و تحلیل محتوای این کتاب در دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی شرکت کردند. خوشبختانه برخی از دوستان از این کتاب حمایت بسیاری کردند درست مانند اینکه انگار تعدادی منتظر تألیف آن بودند.

- چه مدت زمانی در هفته برای تدریس این کتاب در نظر گرفته شده است؟

*از آنجایی که تعطیلی پنجشنبه ها در مدارس، منجر به کاهش زمان قابل توجهی شده؛ با توجه به محدودیت ها 2 ساعت در هفته برای آموزش این کتاب در نظر گرفته شده تا به بهترین شیوه قادر به تدریس آن بشویم. البته حجم کتاب هم کم است و زمان زیادی نیاز ندارد. به گونه ای که اگر شما تصاویر درج شده در کتاب را حذف کنید؛ شاید در نهایت 50 صفحه برایتان باقی بماند. همان گونه که اشاره شد هر یک از این کتاب ها 8 درس دارند.

با فرض 9 ماهه بودن سال تحصیلی و کاهش یک ماه آن برای زمان امتحانات، در نهایت هشت ماه باقی می ماند. بنابراین می بینید که برای هر درس فرصتی یک ماهه وجود دارد. یک جلسه از هر ماه را می توان به آموزش اختصاص داد و هفته بعد را به تولید دانش آموزی و بعد از آن را هم به نقد نوشته های زبان آموزان. سعی ما در تألیف این کتاب بر این است که همزمان با تدریس آن بتوانیم به ارزشیابی و نقد کتاب «آموزش مهارت های نوشتاری» هم بپردازیم.

- در نحوه آموزش این کتاب، شیوه کارگاهی هم جایی دارد؟

*بر اساس شیوه نامه ای که در انتهای کتاب نوشته شده یکی از اهدافمان در آموزش این کتاب، بهره گرفتن از شیوه کارگاهی نیز هست. اصلاً به همین منظور بررسی و نقد نوشته های زبان آموزان را در کلاس ها خواهیم داشت.

- پس به نوعی این کتاب آموزش عملی نقد و تحلیل را هم به دنبال خواهد داشت؟

*بله. همین طوراست. البته این نقد و تحلیلی که در هر درس انجام می شود باید کاملاً منطبق با معیارهایی باشد که مد نظر داریم. از همین رو در جواب شما می گویم که بله، کلاس های فوق به شیوه کارگاهی برگزار می شوند. از همان کتاب سال هفتم سعی می کنیم تا نقد علمی را به زبان آموزان آموزش بدهیم. نقدی که اصولی و بر اساس معیارها است. متأسفانه ما هنوز موفق به تربیت منتقد در عرصه های مختلف نشده ایم. از سویی تحمل شنیدن انتقاد را هم نداریم. بنابراین این کتاب در دراز مدت نیز فواید بسیاری را بر کشور به دنبال خواهد داشت چراکه نقد اصولی از جمله راهکارها برای قدم نهادن به سوی رشد و توسعه هر چه بیشتر است.

یکی دیگر از اهدافی که در این کتاب دنبال می کنیم تربیت سواد شنیداری زبان آموزان است. به همین منظور از آنان می خواهیم تا نوشته های خود را هر جلسه با صدای بلند برای همکلاسی هایشان بخوانند. کسب این مهارت نیز اثرات مثبت بسیاری را به دنبال خواهد داشت.

- از یاد دادن مهارت نوشتن به دانش آموزان به دنبال چه هدفی هستید؟

*نوشتن راهی برای کسب توانایی بهتر زیستن به شمار می آید. بنابراین از همه مردم و کارشناسان می خواهیم تا نگرش گذشته خود به انشا را تغییر بدهند. به عقیده من انشا وار دیدن موضوع نوشتن آسیبی جدی برای آن محسوب می شود. باید همان گونه که اشاره شد به نوشتن به عنوان راهی برای توانایی بهتر در زیستن نگاه کرد.

در چنین صورتی است که می توان در نهایت به زیبایی نویسی و به عبارتی هنری نویسی هم دست پیدا کرد. بنابراین همان گونه که دیدید ما هم مخالفتی با هنری نویسی نداریم. تنها به این نکته معتقد هستیم که برای رسیدن به هر هدفی باید مراحلی طی شود. زبان آموز تا زمانی که مهارت های نوشتن را فرا نگرفته است؛ قادر به زیبایی نویسی نخواهد بود.

- می توان به این مسأله امیدوار شد که در آینده شاهد آموزش مبانی نویسندگی در مدارس باشیم؟ مشابه آنچه در برخی از کشورها رخ می دهد؟

*این اتفاق تنها با تولید یک کتاب درسی فراهم نمی شود! برای تحقق آن به برنامه ریزی های دیگری هم نیاز است. البته نه اینکه بگویم نمی شود؛ نه! بلکه به زمان بیشتری برای آموزش دقیق تر در جهت دستیابی به این هدف نیاز داریم. حتی در فضای آموزشی هم به حمایت بیشتری از سوی متولیان واهالی قلم نیاز داریم. از سویی دیگر باید زمانی قابل توجهی بگذرد تا به نقاط قوت و ضعف این طرح نیز دست پیدا کنیم و به عبارتی تجربه بیشتر و عمیق تری کسب کنیم.

- کتاب «آموزش مهارت های نوشتاری» برای تمام رشته ها در نظر گرفته شده یا تنها برای رشته های مرتبط با علوم انسانی؟

*این آموزش برای تمام رشته ها در نظر گرفته شده و به شاخه خاصی اختصاص ندارد. همان گونه که در ابتدا هم اشاره شد؛ تمام دانش آموزان نیاز به فراگیری این مهارت دارند. مهارتی که اکتساب آن درنهایت در زندگی آینده آنان هم اثر گذار خواهد بود.

- آموزش این کتاب در کنار کتاب زبان و ادبیات فارسی است یا حذف آن را به دنبال خواهد داشت؟

*تدریس «آموزش مهارت های نوشتاری» در کنار تدریس سایر کتاب ها از جمله زبان و ادبیات فارسی صورت می گیرد. بنابراین آموزش آن حذف هیچ کتابی را به دنبال نخواهد داشت.

- تا به امروز با چه واکنش هایی در ارتباط با تألیف این کتاب روبه رو شده اید؟

*تا به امروز که خبرهای منتشر شده در رسانه های مکتوب و مجازی را دنبال کردم با نظرات مختلفی روبه رو شدم. بسیاری از افراد با پیش زمینه ای که از گذشته از درس انشا داشتند به این کتاب هم نگاه کردند. این افراد رویکرد کتاب مذکور را درک نکرده و در مقابل گفته اند که در این کتاب ما خلاقیت دانش آموزان را از میان می بریم! آنها همان نقدی را به کتاب داشتند که شما در قالب یکی از سؤال هایتان پرسیدید. اما تعدادی دیگر از افراد که با نوشتن آشنایی بیشتری دارند و آن را نوعی مهارت آموزی می دانند؛ این کتاب را جریانی نو دانسته و با خوش اقبالی از آن استقبال کرده اند. از همه دوستان خواهش می کنم اگر قصد نقد آن را دارند؛ ابتدا مبانی علمی آن را بدرستی بررسی کرده و بعد به بررسی نقاط ضعف یا قوت آن بپردازند.