محصولات تراریخته با وارد کردن یک ژن گرفته شده از باکتری به نام Bt تولید می‌شوند. باکتری باسیلوس تورنجنسیس (BT) از باکتری‌های معروفی است که لارو بسیاری از حشرات مضر را بیمار و نابود می‌کند. این باکتری که 70 سال از کشف آن می‌گذرد، در همه جا اعم از آب و خاک و... به صورت طبیعی وجود دارد.

ورود مهندسی ژنتیک به بحث صنایع غذایی و تولید محصولات تراریخته (GMO) سرواژه Genetically Modified Organism موضوع چالش برانگیزی در کشورهای مختلف شده است. عده‌ای از متخصصان زیست‌فناوری پزشکی و ژنتیک و حتی مردم عادی معتقدند استفاده از این فناوری نباید وارد حیطه گیاهان غذایی شود.

تراریخته‌ها مظنونین همیشگی

آنها ابتلا به سرطان، تومورهای خطرناک، ناباروری، میکروسفالی، پیری زودرس و تغییرات فیزیکی را ازجمله عواقب احتمالی مصرف این نوع محصولات دستکاری شده در درازمدت می‌دانند. این در حالی است که گروه دیگری از متخصصان ژنتیک و زیست‌فناوری این نگرانی‌ها و اظهارات درباره خطرناک بودن محصولات تراریخته را نوعی مغلطه می‌دانند. این گروه از متخصصان برخلاف گروه قبلی معتقدند رواج کشت و مصرف محصولات تراریخته به افزایش امنیت و ایمنی غذایی، حفظ محیط‌زیست به واسطه کاهش زمین‌های زیر کشت، کاهش هزینه‌های تولید برای کشاورزان و قیمت تمام‌شده برای مصرف‌کنندگان می‌شود.

دکتر علی کرمی، متخصص بیوتکنولوژی پزشکی، فوق‌تخصص مهندسی ژنتیک و استاد دانشگاه علوم پزشکی بقیةالله که از مخالفان استفاده از محصولات تراریخته در صنایع غذایی شناخته می‌شود، می‌گوید: بنده مخالفتی با علم ژنتیک ندارم، چراکه خودم متخصص در این حوزه هستم و تحصیل و تحقیق کرده‌ام، اما مخالف اعمال تغییرات ژنتیکی در محصولات غذایی هستم. وی تأکید می‌کند: دستکاری ژنتیک در غذا با دارو متفاوت است. تولید داروها و واکسن‌های نو ترکیب فقط برای بهبود وضعیت بیماران است، اما غذا از دوران نوزادی تا سالمندی استفاده می‌شود. وی تصریح می‌کند: برخی بررسی‌ها نشان می‌دهند این تغییرات باعث بروز مشکل در سلامت انسان‌ها در درازمدت می‌شود.

ممنوعیت استفاده از ترا ریخته ها در برخی کشورها؛ از دروغ تا واقعیت

به گفته دکتر کرمی نتایج تحقیق پروفسور سرالینی پژوهشگر فرانسوی‌روی موش‌ها برای اولین بار نشان داد مصرف ذرت تراریخته به مدت دو سال، باعث سرطانی شدن معده و کبد موش‌ها شده بود. این تحقیق محققان کشورهای مختلف را ملزم به انجام بررسی‌های بیشتر کرد و موجب ممنوعیت تولید و واردات این نوع محصول در 38 کشور جهان همچون فرانسه، آلمان، اتریش، نروژ و روسیه شد.

دکتر کرمی در ادامه اظهارات مذکور تأکید می‌کند: چگونه است که دانشمندان این کشورها که جزو سرآمدان دانش ژنتیک هستند، نسبت به مضر بودن تغییرات ژنتیکی محصولات غذایی باور دارند، اما برخی کارشناسان و مسئولان کشور ما آن را قبول ندارند و همچنان نسبت به واردات و کشت محصولات تراریخته مصر هستند؟ آیا دانش ژنتیک ما پیشرفته تراز آنها شده است؟

دکتر محمدعلی ملبوبی، متخصص ژنتیک مولکولی و رئیس کارگروه کشاورزی ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و عضو هیات علمی پژوهشگاه مهندسی ژنتیک و زیست فناوری در پاسخ به پرسش مذکور می‌گوید: خبر ممنوعیت استفاده از محصولات تراریخته در 38 کشور جهان صحت ندارد. تا جایی که من اطلاع دارم، چهار کشور عربستان، بورکینافاسو و چند کشور کوچک آن را ممنوع کرده‌اند. البته اینها هم ناخواسته محصولات تراریخته‌ای مصرف می‌کنند. این یک مغلطه است که سر زبان‌ها افتاده است. دکتر ملبوبی در پاسخ به این استدلال دکتر کرمی که آیا دانش متخصصان و مسئولان کشور ما بیش از دانشمندان سوئیس، کانادا، فرانسه و روسیه است، می‌گوید: من سوال شما را به گونه‌ای دیگر مطرح می‌کنم: مگر دانش ما از آمریکا و کانادا در بیوتکنولوژی بالاتر است؟! این استدلال که پایه قوی ندارد.

زنجیره غذایی در معرض آسیب است؟

سم وارد شده به گیاهان تراریخته تنها باعث دفع آفات نمی‌شود، بلکه به از بین رفتن حشرات نیز می‌انجامد. دکتر کرمی می‌گوید: طبق اظهارات گروهی از زنبورداران کانادایی، زنبورهایی که نزدیک مزارع غلات حضور دارند به واسطه سم موجود در این گیاهان می‌میرند. وی ادامه می‌دهد: طبق بررسی‌ها، سم موجود در محصولات تراریخته باعث شده تا زنجیره غذایی حشرات در مسیر نابودی قرار گیرد. بر اساس بررسی دیگر، اگر در میان مزارع سنتی، یک مزرعه محصولات تراریخته وجود داشته باشد، ژن‌ها از این مزرعه به سایر مزارع منتقل شده و باعث به هم خوردن فرآیند طبیعی می‌شوند. این متخصص بیوتکنولوژی پزشکی تأکید می‌کند: ریشه گیاهان صدها میلیون سال است در دل زمین قرار دارند. پس چرا ژن‌های این باکتری را جذب نکرده‌اند؟ مگر می‌شود پرتقال را به هندوانه پیوند زد که ما ژن یک باکتری سمی را به گیاهی دیگر پیوند می‌زنیم؟ این کار می‌تواند ساختار مولکولی گیاه را به هم بزند.

مخاطرات تراریخته ها

سال‌ها پیش دانشمندان به این تصمیم رسیدند که به منظور مقابله با آفات کشاورزی، ژن این باکتری را با ژنوم گیاهان ذرت، پنبه، کلزا و سویا درآمیزند. این تلقیح باعث شد تا این گیاهان در مقابل آفات مقاوم شوند، اما سوال اینجاست، سم موجود در محصول بعد از 20 سال مصرف چه آثاری بر بدن انسان دارد؟

دکتر کرمی در ادامه این اظهارات به آزمایشات کمپانی مونتانسو اشاره می‌کند: این کمپانی از مراکز بزرگ تولید محصولات تراریخته است که هر محصول را به مدت 90 روز روی موش‌ها بررسی می‌کند. بعد از اطمینان از ایمنی، آنها را تأیید و وارد بازار می‌کند. اما پروفسور سرالینی با طرح این سوال که مگر انسان سه ماه این محصولات را مصرف می‌کند که به بررسی 90 روزه آثار آن اکتفا می‌شود؟ همین سوال باعث شد تاثیر ذرت تراریخته را به مدت 720 روز بررسی کند و متوجه شود ایمنی‌ای که کمپانی مذکور بر آن تأکید می‌کند، صحت ندارد.

دکتر کرمی معتقد است کشورهای ممنوع‌کننده استفاده از محصولات تراریخته به قدری اسناد علمی و آزمایش در اختیار دارند که به استناد آنها نمی‌خواهند سلامت مردم کشورشان بعد از 20 سال مصرف با هجوم بیماری‌های مختلف همچون سرطان معده، گوارش و... به خطر بیفتد.

این فوق‌تخصص مهندسی ژنتیک می‌گوید: آغاز مصرف محصولات تراریخته از 30 سال پیش تا به امروز باعث تحول در تنوع و کیفیت غذای مردم شده است. در کشور ما نیز بیش از ده سال است روغن‌های تراریخته وارد سفره‌های مردم شده است، بدون آن که کوچک‌ترین اطلاع‌رسانی به مصرف‌کنندگان داده شود تا آنها در تهیه و مصرف آن حق انتخاب داشته باشند و این به نوعی خیانت است، اما در اروپا مردم می‌دانند چه می‌خورند، زیرا نوع محصول روی برچسب درج شده است.

اما دکتر ملبوبی با اطمینان می‌گوید مطالعات گسترده‌ای نشان داده مصرف محصولات تراریخته هیچ مشکلی برای انسان ایجاد نمی‌کند و مصرف آنها با بروز بیماری‌های مختلف ارتباطی ندارد.

مجوزها چقدر قابل اطمینان هستند؟

رئیس کارگروه کشاورزی ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری معتقد است هر فناوری جنبه‌های مثبت و منفی دارد. این قاعده درباره تولید محصولات فراریخته نیز صدق می‌کند که با مدیریت ریسک و ارزیابی مخاطرات می‌توان آنها را کنترل کرد. وی تصریح می‌کند: فرآیند بررسی‌ها و جزئیاتشان باید به رسانه‌ها و مردم اعلام شود تا مانع سرگردانی مردم در اعتماد به درستی اظهارات شود. وقتی به دکتر ملبوبی می‌گویم که دقیقا این ابهام و سردرگمی در میان مردم و رسانه‌ها رخ داده است و متاسفانه از ماحصل گفت‌وگوها نمی‌توان به جمع‌بندی علمی رسید، می‌گوید: مردم باید بدانند وقتی گیاه تراریخته از متخصصان مجوز ورود به بازار گرفت یعنی مشکلی وجود ندارد. گیاه تراریخته شباهت زیادی با گیاه والدش دارد، اما همان گونه که گردوی طبیعی می‌تواند برای سلامت بعضی‌ها مضر باشد، محصول تراریخته نیز می‌تواند خوب نباشد. وی تأکید می‌کند: ما روش‌های متنوع و سختگیرانه‌ای برای بررسی امنیت و سلامت گیاه تراریخته داریم. تولید گیاه تراریخته شش ماه تا دو سال و ارزیابی ایمنی آن از نظر زراعی، سلامت و زیست‌محیطی شش تا ده سال زمان می‌برد. بنابراین وقتی وارد بازار می‌شود که هیچ ضرری نداشته باشد.

دکتر ملبوبی در پاسخ به این پرسش که به نظر شما با توجه به قانون شکنی‌ها و سهل انگاری‌هایی که گاهی در نظارت، بررسی و صدور مجوزها وجود دارد آیا اکتفا به این مجوزها می‌تواند ضامن مضر نبودن این محصولات باشد، می‌گوید: به نظر من وزارت بهداشت کار داوطلبانه‌ای انجام داده است که مسئولیت نظارت بر این محصولات را پذیرفته است. به همین دلیل حتما دقت‌های لازم را دارد. وی ادامه می‌دهد: سهل‌انگاری‌ای که در سوال مطرح است، واقعی است. 20 سال است که گیاهان تراریخته وارد کشور می‌شوند و در این مدت گمرک ما هیچ وقت درباره نوع محصول وارداتی سوال نپرسیده است. چرا هنوز در ثبت سفارش‌های ما یک سوال نیست که آیا این محموله حاوی محصولات تراریخته است یا نه؟ دکتر ملبوبی افزایش تولید 20 تا 25 درصدی با کمک محصولات تراریخته را راه‌حل ارزشمندی می‌داند و تأکید می‌کند: فرض کنیم بگویند قانون نداریم ـ که راست می‌گویند ـ پنج شش سالی از تصویب قانون ایمنی زیستی مبنی بر تضمین امنیت محصولات وارداتی و چند ماه از ابلاغ آیین‌نامه اجرایی آن می‌گذرد. چرا همچنان قانون اجرا نمی‌شود؟ متاسفانه وزارت بازرگانی و گمرک با وجود سوالات متعدد و انتظارات درباره این موضوع اصلا جوابگو نیست.

من متخصصم و تراریخته‌ها را با اطمینان مصرف می‌کنم

دکتر مسعود توحید‌فر، متخصص بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک و دانشیار دانشگاه شهید بهشتی، ده سال است روی تولید محصولات تراریخته تحقیق می‌کند و نتیجه بررسی‌هایش را در قالب چهار کتاب منتشر کرده است.

وی درباره مفید یا مضر بودن محصولات تراریخته معتقد است بررسی سالیان متمادی روی جنبه‌های تکنیکی و علمی محصولات تراریخته ثابت کرده استفاده از صفت یک ژن همگون در داخل گیاهی دیگر نه تنها هیچ خطری ندارد، بلکه باعث افزایش سلامت و رفاه بشر می‌شود. زیرا انتقال یک صفت همجنس به گیاه نه تنها او را در مقابل آفت مقاوم می‌کند، بلکه مانع سم پاشی نیز می‌شود. انتخاب صفت مناسب برای تلقیح آن با گیاه مورد نظر بر مبنای اصول علمی و فنی سه سال زمان می‌برد. بعد از این مرحله، سلامت و ایمنی محصول جدید پنج شش سال نیز بررسی می‌شود و انجام این آزمایش‌ها یکی از فواید مثبت و مهم تولید تراریخته‌هاست. این که اضافه شدن این ژن جدید می‌تواند باعث تداخلات ژنتیک در محصول جدید شود، سوالی است که ما نیز در آزمایشگاه به دنبال پاسخ آن می‌گردیم و اگر در موارد نادری با چنین مسأله‌ای مواجه شویم، آن گیاه را حذف می‌کنیم. دکتر توحیدفر تأکید می‌کند: این که برخی معتقدند مشکلات مصرف محصولات تراریخته در مدت زمان طولانی و حدود 20 سال خود را نشان خواهد داد، از نظر علمی صحت ندارد؛ زیرا هیچ تحقیق علمی از سال 1996 که این محصولات وارد بازار شده تا امروز، مضر بودن آنها را ثابت نکرده است.

ماجرای ممنوعیت در برخی کشورها

این متخصص زیست‌فناوری در پاسخ به این سوال که اگر این محصولات ضرری ندارند، پس چرا برخی کشورهای جهان تولید و واردات آنها را ممنوع کرده‌اند، می‌گوید: هر کشوری از فناوری‌های متناسب با شرایط اقلیمی و جغرافیایی خود استفاده می‌کند. بنابراین نمی‌توان گفت چون کشوری مانند آلمان یا سوئیس این محصول را تولید نمی‌کنند، پس ما هم در ایران نباید چنین محصولی را تولید کنیم. شرایط اقلیمی کشوری مانند سوئیس اجازه تولید محصولات کشاورزی را نمی‌دهد و کشورهایی مانند آلمان به دلیل منفی بودن رشد جمعیت و ژاپن به دلیل هزینه‌های بالای کارگر و اقتصادی نبودن، محصولات تراریخته کشت نمی‌کنند. وی با ذکر نقل قولی ادامه می‌دهد: دکتر کازو واتانابه، استاد دانشگاه تسوکوبای ژاپن و مشاور ارشد سیستم گروه مشاوران بین‌المللی تحقیقات کشاورزی ژاپن در اظهاراتی عنوان کرده است: کشت برخی اقلام زراعی مثل ذرت در ژاپن توجیه اقتصادی ندارد. وقتی مردم در خارج از ژاپن محصولی کاملا ایمن را با قیمت ارزان‌تر تولید می‌کنند چرا از آن استفاده نکنیم؟‌ با توجه به این که بسیاری از شرکت‌های بزرگ تولیدکننده بذر در اروپا هستند. آنان معتقدند ورود بذر تراریخته به کشورشان باعث از دست رفتن بازار داخلی و ورشکستگی آنان می‌شود. به همین دلیل اجازه ورود به این محصولات را نمی‌دهند. دکتر توحیدفر طرح این شبهه که ارزانی محصولات تراریخته نتوانسته فقر و گرسنگی را در کشورهای آفریقایی و آسیایی رفع کند را ادعایی دروغ می‌داند و می‌گوید: قبل از تولید این محصولات، یک میلیارد و 600 میلیون نفر در جهان گرسنه بودند، در صورتی که سال گذشته فائو اعلام کرد تعداد گرسنگان به 800 میلیون نفر کاهش یافته و تولید محصولات تراریخته به میزان 11 درصد در این تغییر موثر بوده است.

ریشه مخالفت‌ها در کجاست؟

وی درباره علت مخالفت‌هایی که از سوی برخی پژوهشگران درباره محصولات تراریخته صورت می‌گیرد، تصریح می‌کند: 5 تا 10 درصد این اعتراض‌ها ناشی از بی‌اطلاعی این افراد نسبت به مهندسی ژنتیک و ورود بدون آگاهی آنان به این عرصه است. در حالی که بیشتر تخصصشان چیز دیگری است. اگر پژوهشگری ده سال تحقیق علمی و فنی در جهت مخالفت با تراریخته انجام دهد و به مستندات دقیقی برسد، آن وقت من نظرش را می‌پذیرم. من به عنوان یک متخصص ژنتیک حق اظهار نظر در حوزه پزشکی یا سایر حوزه‌ها را ندارم. به عنوان نمونه، یک ماه قبل با خانمی که از مخالفان این محصولات بود، در یکی از روزنامه‌ها مناظره داشتم. بسیار تأثربرانگیز بود.کلیه مطالبی که ایشان می‌گفتند، اشتباه بود، چون تخصصی در مهندسی ژنتیک نداشتند. مثلا وی عنوان می‌کرد هر کس گیاه تراریخته بخورد دی‌ان‌ای گیاه وارد دی‌ان‌ای او می‌شود و در این صورت دی‌ان‌ای انسان به هم می‌خورد. این را به کسی که سررشته‌ای از ژنتیک در حد دبیرستان داشته باشد اگر بگویید، می‌خندد!

وی تأکید می‌کند: نکته تأسف‌بارتر این است که 90 تا 95 درصد این مخالفت‌ها ناشی از تعارض منافع شخصی، اقتصادی، جناحی و سیاسی است و من کسانی را می‌شناسم که صرفا بر مبنای این مسائل الان جزو مخالفان سرسخت تراریخته هستند. این غرض ورزی‌ها باعث شده مخالفان، ژنی که از باکتری BT جدا می‌شود را نوعی سم معرفی کنند که در درازمدت باعث تشدید سرطان‌ها یا بروز بیماری‌های جدید می‌شود. در صورتی که این ژن نوعی پروتئین در باکتری BT است. این باکتری روزانه به طرق مختلف از طریق هوا، سبزیجات، میوه و ... وارد بدن ما می‌شود، برای ما سمی نیست و هیچ آسیبی هم به بدن نمی‌زند.

محصولات عادی واقعا بی‌خطر هستند؟!

عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی می‌افزاید: این سوال قابل تعمق مطرح است که چرا درباره سلامت محصولات تراریخته این همه حساسیت وجود دارد، اما کسی درباره سلامت محصولاتی همچون گوجه، خیار، سیب زمینی، شغلم، چغندر و... که سال‌هاست مصرف می‌شود، هیچ تحقیق و آزمایشی انجام نمی‌دهد؟ در صورتی که این محصولات به واسطه سم‌هایی که در فرآیند کشت دریافت می‌کنند، سرطان‌زا هستند. در آلمان وقتی مزرعه سم پاشی می‌شود، کشاورز تا 45روز حق نزدیک شدن به مزرعه را ندارد. در صورتی که کشاورز ما سه روز بعد از سم پاشی خیار را برداشت و به بازار عرضه می‌کند. وی در پایان می‌گوید اگر به بنده به عنوان یک متخصص ژنتیک بگویند این گوجه تراریخته و دیگری غیرتراریخته است، من تراریخته را به خاطر غیرسمی بودن مصرف می‌کنم.

منبع: جام جم