مستندهای اولیه تقوایی کلید و راهنمای شناخت آثار او هستند

عصرایران - گروه سینمایی هنر و تجربه، نشست نقد و بررسی فیلم‌های «تعزیه»، «تمرین آخر» و «تمرین کشتی» ساخته ناصر تقوایی را عصر روز یکشنبه ۱۲ دی در خانه هنرمندان برگزار کرد.

در این نشست مرضیه وفامهر و امیر پوریا منتقد سینما حضور داشتند. قرار بود ناصر تقوایی هم در این نشست حضور داشته‌ باشد اما به دلیل آلودگی هوا و توصیه پزشک مبنی بر عدم خروج از خانه نتوانست در این جلسه شرکت کند.

امیر پوریا نشست را با صحبت درباره جایگاه ناصر تقوایی در سینمای ایران آغازکرد: «کارگردان «کشتی یونانی» به دلیل حال نامساعدی که دارد امشب در بین ما حاضر نیست اما مرضیه وفامهر که به عنوان دستیار در سه فیلم «تعزیه»، «تمرین آخر» و «کشتی یونانی» در کنار تقوایی بودند در جمع ما هستند. در آیین رونمایی این فیلم و با حضور این سینماگر برجسته درباره جایگاه فیلم‌سازی او و فراهم نشدن شرایط ساخت فیلم برای او صحبت کردیم و امروز درباره خود فیلم‌ها صحبت می‎کنیم.»

او با اشاره به این‌که عده‌ای سعی می‌کنند با سفارشی خواندن این فیلم‌ها از آن انتقاد کنند، گفت:«اساسا کلمه سفارشی این تصور را ایجاد می‌کند که آن اثر دغدغه خود فرد نیست. در حالی که ناصر تقوایی پیش از این در «باد جن» به این عناصر و جزییات موضوعی پرداخته بود. در واقع فردیت ناصر تقوایی این نوع سفارش‌ها را ایجاب می‌کند. همان‌طور که اخیرا رخشان بنی‌اعتماد مجبور شد، مدام تکرار کند «آی آدم‌ها» سفارش خودم به خودم بود.»

این منتقد ویژگی کار تقوایی را صداقت در کنار ظرافت دانست: «در «کشتی یونانی» تصاویر به گونه‌ای ثبت شده‌اند که متناسب با ابعاد پرده سینما است و برای نمایش تلویزیونی ساخته نشده‌ اما متاسفانه سینمای امروز وابستگی خودش به ابعاد بزرگ را از دست داده‌است. این فیلم با ایجازی که در خود دارد، تمام تصورات و مدهای امروزی که در فضای مجازی دیده‌ایم مانند آلودگی محیط‌ زیست، صنعتی شدن و… را صریح و ظریف مطرح می‌کند.»

او اضافه کرد:«کشتی یونانی درعین حال که دغدغه شخصی فیلم‌ساز را نشان می‌دهد به مخاطب بسیار توجه دارد. در این فیلم مراسم زار که در «باد جن» به‌ آن پرداخته شده در دل داستان دیگری تعریف می‌شود و مراسم زار بهانه یک داستان دیگر می‌شود اما این داستان اصلی چنان طنین ماندگاری در ذهن مخاطب دارد که تماشاگر ترس و تعجب مراسم زار را فراموش می‌کند. در این فیلم علاوه بر این‌که به جهان صنعتی و تهاجمش اشاره می‌شود، در یک ابعاد تازه درآمیختگی عناصر بومی را با هجمه تکنولوژی می‌بینیم که در عین شخصی بودن تاریخ را ثبت می‌کند.»

پوریا با اشاره به شخصیت چندلایه و پیچیده تقوایی توضیح داد:«بسیاری خواستند اهمیت مستندهای اولیه تقوایی مثل «تاکسی‎متر»، «نان‌خورهای بیسوادی» و «آرایشگاه آفتاب» را کم اهمیت جلوه دهند. درحالی که این آثار کلید و راهنمای شناخت تقوایی هستند. او شخصیتی چند بعدی دارد و مانند شخصیت‌های فیلم‌های مدرن چندلایه است.»

او سپس درباره این مستندها گفت: «در مستند «تاکسی‌متر» تضاد یک پدیده مدرن با بده بستان‌های جامعه ایرانی نشان داده می‌شود و تقوایی بیش از ۴۰ سال پیش متوجه این بود که با این پدیده ساده مراوده آدم‌ها در تاکسی به چه شکلی درمی‌آید. او همچنین در «نان‌خورهای بیسوادی» کسانی را نشان می‌دهد که از بیسوادی مردم نان خودشان درمی‌آورند. در این آثار طنز موقعیت در ساختار فیلم نشانه‌گذاری شده‌است.»

در ادامه این نشست نوبت به مرضیه وفامهر رسید. او ابتدا به آلودگی هوا و مشکل قلبی ناصر تقوایی اشاره کرد که باعث شده نتواند در این نشست حضور داشته باشد و افزود:«من در جایگاه یک شاگرد برای او هستم و طبعا چیز شگفت‌انگیزی نمی‌توانم به شما عرضه کنم. خوشحالم که گروه سینمایی هنروتجربه لطف داشتند و به این فیلم‌ها علاقه نشان دادند. قرار بود پیش از این «تعزیه» و «تمرین آخر» وارد شبکه نمایش خانگی شوند که این امکان فراهم نشد. در اصل این دو فیلم دی‌وی‌کم است و برای گرفتن DCP به کیفیت مطلوب نمی‌رسیدیم.»

او درباره نسخه اصلاح شده «کشتی یونانی»بیان کرد: «نگاتیوهای این فیلم در طول زمان دچار آسیب شده‌بود اما با همکاری خانم طاهری در فیلم‌خانه ملی این فیلم تصحیح رنگ شد تا مخاطب بتواند از تماشای فیلم به یک لذت بصری برسد. لذتی که این روزها کمتر در سینمای کشور شاهد آن هستیم و چشمان مخاطب با دیدن جزئیات خاص آن اثر به تزکیه نمی‌رسد.»

وفامهر در بخش دیگری از صحبت‌هایش به رویاهای سینمایی ناصر تقوایی اشاره داشت: «براساس دانسته‌های من، تقوایی کسی است که این آثار را به قصد خدمت ساخته‌است. او این خدمت را از طریق آثارش انجام داده‌است. استعداد و موهبتی که در درون او بوده شیوه‌ها و شکل‌های مختلفی به خود گرفته‌است. «تعزیه» یک اثر کوتاه بود که به قصد ثبت این آیین در یونسکو ساخته شد. در «تمرین آخر» با شکلی از تعزیه روبه‌رو هستیم که پیش از آن به این شکل دیده نشده‌است. تقوایی ۵۰ سال ایران را با دوربین عکاسی‌اش گشته و رویای سینمایی داشته‌است.»

او اضافه کرد:«کشتی یونانی بخشی از یک رویای عظیم است که در یک فیلم کوتاه گنجانده شده‌است. در بین شش گروهی که قرار بود با موضوع کیش فیلم بسازند، تقوایی اولین گروهی بود که به این جزیره رفت. در سه چهار روز فیلم‌نامه را نوشت و راهی کیش شد. هنوز آن وقت سازمان سیاحتی آمادگی ذهنی برای همراهی با گروه‌های فیلم‌سازی را نداشتند. کار در شهریور ماه کلید خورد و از روز اول بدن تمام ما زخم شد اما با این وجود هر روز سرصحنه حاضر بودیم. ناصر تقوایی عشق و شور بی‌نظیری داشت و دارد. امشب به دلیل آلودگی هوا در بین ما حاضر نشد اما معلوم نیست اگر قرار بود صحنه‌ای را بگیرد با چه عشقی در صحنه حاضر می‌شد.»

وفامهر هم‌چنین در باره سفارشی خواندن برخی از تجربه‌های تقوایی توضیح داد: «درواقع سفارشی کاری برای تقوایی واژه مناسبی نیست. سفارش جایی معنا دارد که سفارش گیرنده برای دریافت حقوق مادی با وجود باورهایش کاری را انجام می‌دهد و خود یا مخاطب خود را تحمیق می‌کند. خسرو نشان، سفارش دهنده فیلم‌های «کشتی یونانی» و «تمرین آخر»، اذعان می‎کند من ۳۰ دقیقه فیلم از تقوایی خواستم او در عرض یک هفته، با ۶۴ دقیقه فیلم و درخواست دستمزد اندکی برگشت. تقوایی با این فیلم‌ها دولت را سرکیسه نکرد. او سخت فیلم می‌سازد و کاری به جایگاه فیلم در آینده ندارد.»

دستیار کارگردان «کاغذ بی‌خط» درباره نگاه تقوایی به تعزیه گفت:« زمان ساخته شدن «تمرین آخر» تعداد زیادی تعزیه خوان‌ فراخوانده شدند اما افرادی که برای فیلم انتخاب شدند همه شناخته شده بودند. این تعزیه خوان‌ها از روی کاغذ متن خودشان را نمی‌خواندند و در واقع برخوانی می‌کردند. تصور من این است که حفظ کردن متن باعث می‌شود، رابطه مخاطب با شخصیت آیینی قطع نشود. مثلا در صحنه‌های شمر به دلیل سختی اجرا، تعزیه‌خوان  نمی‌توانست همزمان با اجرا نسخه‌خوانی کند.»

او درباره شهر زواره و انتخاب لوکیشن تعزیه عنوان کرد: «تقوایی از سال‌های دور از مناطق مختلف عکاسی کرده‌بود و در زمان کلیدخوردن فیلم بی‌درنگ بیاد زواره افتاد اما او قصد نداشت اجرای تعزیه شهری در آن منطقه را تصویربرداری کند، چون در آن صورت زیبایی آیینی و قدیمی تعزیه به چشم نمی‌آمد. بلکه تلاش کرد با نور، تصویر و… احساس آن آیین را در مخاطب برانگیزد.»

او تقوایی را فرد سخت‌گیری در انجام کارهای سینمایی توصیف کرد: «تقوایی در قضاوت کردن خودش بسیار آدم دقیقی است. از نقد و تفسیرهای خوب لذت می‌برد اما گول کسانی که به او امتیاز می‌دهند را نمی‌خورد. او همیشه در حال مبارزه برای انجام سخت‌ترین کار است. شاید به این دلیل است که مدت زیادی است، فیلم نساخته‌است. مثلا می‌گوید من فرم استیلیزه آپارتمانی را تجربه کرده‌ام و الان نیاز به یک کار سخت دیگر دارم. اگر آن کار به نتیجه برسد خوشحال می‌شود اما اگر به ثمر نرسد، مبارزه دیگری را آغاز می‌کند.»

وفامهر در ادامه به شیوه فیلم‌سازی و فیلم‌نامه‌نویسی تقوایی هم اشاره کرد: «۲۱ سال است که لاینقطع با ناصر تقوایی زندگی کرده‌ام اما واقعیت‌اش این است که نمی‌دانم او چه طور فیلم می‌سازد. خودش گفته وقتی فیلم‌نامه تمام می‌شود، کار من هم تمام می‌شود و در صحنه، کارگر اجرا هستم اما می‌توانم حدس بزنم که او علاوه بر این‎که استعداد و نبوغ دارد خوب می‌بیند و خیلی خوب کار کرده‌است.»

امیر پوریا در پایان این نشست به اهمیت  پرورش ذهنی در کنار پرورش عملی تاکید کرد: «ناصر تقوایی و هم‌نسلان او نشان دادند که سینما هنری وابسته به خلاقیت فردی است که افراد دیگر باید به آن‌ها کمک کنند یا حداقل مانع‌تراشی نکنند. ما در واقع گول این جمله را خورده‌ایم که سینما هنری گروهی است و براساس آن مدیریت‌های دولتی و… را زیادی جدی گرفته‌ایم.»

(گزارش: کامبیز حضرتی/ عکس: یاسمن ظهورطلب - گروه هنر و تجربه)