پیش بینی نمی شود این بحران به درازا بکشد و از همین رو موضع اعلامی بیطرفی و در عین حال تلاش برای پیشبرد نظم مطلوب از این وضعیت می تواند جایگاه ایران را در معادلات منطقه ای بالاتر ببرد.

یاسر میری*

عربستان و چند کشور عربی- اسلامی دیگر همچون امارات متحده عربی، بحرین، مصر، مالدیو، یمن و لیبی پس از وارد کردن اتهام حمایت از تروریسم به قطر، کلیه روابط سیاسی، دیپلماتیکی، اقتصادی، مالی و تجاری خود را با این کشور قطع کردند. این سطح فروکاهیده از روابط دوجانبه اگرچه پیش از این سابقه نداشته، اما بیش از هر چیز ناشی از خیزش قطر برای بازی سازی و کارگردانی در صحنه معادلات منطقه ای، جهان عرب و نظام بین الملل از یک سو و تلاش فراگیر عربستان برای تداوم رهبری مذهبی و سروری بر کشورهای شبه جزیره عربستان از سوی دیگر است.

قطر اگرچه در ادبیات سنتی ژئوپلتیک، به لحاظ وسعت سرزمینی و جمعیتی کم و همچنین قدرت نظامی ضعیف، نمی تواند شانه به شانه دیگر کشورهای عربی سودای رهبری جهان عرب را در دست بگیرد، اما در سالهای اخیر و به ویژه در دوران رهبری تمیم بن حمد آل ثانی که به گونه ای فرصت طلبانه قدرت را از پدر به یغما برده، توانسته جایگاه خود را از یک بازیگر کوچک به بازی سازی و کارگردانی تغییر دهد. برخورداری از ذخایر غول آسای انرژی و به ویژه گاز و فروش در بازارهای بین المللی سبب شده است تا این کشور درآمد بسیار بالایی را کسب کند. این درآمد بسیار بالا و جمعیت کم، رفاه بالایی برای شهروندان قطری در پی داشته به طوریکه در رتبه نخست در طبقه بندی صندوق بین المللی پول از تولید ناخالص داخلی کشورها بر اساس برابری قدرت خرید با 129.726 دلار در سال 2016 قرار گیرد. از سوی دیگر رهبران قطر منابع مالی روزافزون خود را صرف سرمایه گذاری گسترده در حوزه های سینما، هتل، بیمه، صنایع تسلیحاتی، انرژی، ورزش، هواپیمایی، رسانه های خبری، فناوری اطلاعات، بورس، خودرو و ... در بازارهای بین المللی کرده و خود را به عنوان منبع مالی مهم بین المللی معرفی کرده اند.

افزایش قدرت اقتصادی و مالی قطر دست رهبران این کشور را برای پیاده سازی اهداف سوداگرایانه و ایفای نقش بارزتر در معادلات بین المللی و منطقه بازتر کرده است. برخورداری از امنیت نسبی، حضور پررنگ در مجامع بین المللی، میزبانی از نشستهای بین المللی همچون کنفرانس سازمان ملل درباره آب و هوا در سال 2012، پیشقدم شدن در بهبود مناسبات با اسرائیل، عضویت غیر دائم در شورای امنیت در سالهای 2007-2006، نقش آفرینی موثرتر در روند صلح سوریه با همکاری ایران، استقرار دفتر طالبان افغانستان و همچنین دفتر حماس در دوحه، میزبانی بزرگترین پایگاه نظامی آمریکا در پایگاه العدید (که با مخالفت عربستان روبرو شد)، رقابت میان رسانه های عرب زبان و برتری الجزيره، میزبانی جام جهانی 2022 و ... نشانه هایی از تلاش راهبردی قطر در تغییر معنای ژئوپلتیک منطقه هستند که حکایت از خیزش این کشور از کشور قطره ای و کوچک بودن به سمت کارگردانی در ترسیم نظم نوین در منطقه دارد؛ اما تحقق این مهم بیش از هر چیز نیازمند خروج از سایه عربستان، برادر بزرگتر، است.

دو کشور عربستان و قطر اگرچه به لحاظ نظام حکومتی، نژادی، سیاسی، مذهبی و ... دارای اشتراکاتی هستند ولی در عین حال اختلافات مرزی، حماس، ایران، اخوان المسلمین، یمن (به رغم عضویت قطر در ائتلاف عربستان علیه تروریسم) و ... از جمله اختلافاتی به شمار می روند که تنش کنونی در روابط آنها را به دنبال داشته است. این تنش اگرچه در کوتاه مدت منجر به قطع همه مناسبات اقتصادی و مالی، سیاسی دو طرف شده و حتی افزایش بهای نفت در بازارهای جهانی و کاهش شاخص سهام در بازرهای بورس این کشورها را به دنبال داشته است، اما بعید به نظر می رسد که منافع مشترک دو طرف و همچنین بازیگران تأثیرگذاری منطقه ای و فرامنطقه ای چندان مجالی برای گسترش تنشها و تبدیل آن به موضوع ناامنی و وخامت اوضاع در بلندمدت را فراهم سازد. نیروهای نظامی دو طرف پیش از این در سپتامبر 1992 در مقابل یکدیگر صف آرایی کردند و قرارداد مشترک مرزی 1965 به حالت تعلیق درآمد که سرانجام با پادرمیانی مصر روابط دو طرف به صلح گرایید. در دهه نخست هزاره جدید نیز دیدار رهبران دو کشور از پایتختهای یکدیگر، به بسیاری از اختلافات پایان داد. همچنین میانجی گری کویت در 2014 نیز به اختلافات قطر با شورای همکاری خلیج [فارس] پایان داد.

دو کشور سالانه نزدیک به 7 میلیارد دلار دادو ستد تجاری دارند و عربستان سعودی دومین شریک تجاری قطر پس از امارات متحده عربی (دیگر کشور تحریم کننده قطر) به شمار می رود که تداوم این شرایط چندان به مذاق دو طرف خوش نمی آید. افزون بر این در صورت تداوم اختلافات، خطوط هوایی قطر، ناچار است که تنها از مسیر ایران برای جابجایی مسافران خود بهره مند شوند که بی شک چندان خوشایند کشورهای عربستان، امارات و بحرین نخواهد بود. همچنین میزبانی قطر برای جام جهانی فوتبال 2022 و دستاوردهای ناشی از به دست آوردن این امتیاز چندان بالا است که قطری ها حاضر نیستند که با زمزمه هایی مبنی بر تحریم در شرکت آن از جانب دیگر کشورها از جمله آلمان روبرو باشند. افزون بر این، موقعیت جغرافیایی قطر نیز به این کشور چندان اجازه ای نمی دهد که وارد رویارویی بلندمدت با دیگر کشورهای جنوب خلیج فارس شود.

همچنین اکنون کویت و عمان، دو عضو دیگر شورای همکاری به تکاپو افتاده اند تا با میانجگیری و ریش سفیدی از هرچه بیشتر شدن اختلافات کاسته و مانع از گسست در شورا شوند. مقامات این دو کشور با تقسیم کار دیپلماتیکی- شیخوخیتی کوشیده اند تا دو طرف ماجرا را به پای میز گفتگو بکشند که تاکنون نیز با موفقیت همراه بوده به طوریکه قطر از سفر موفقیت آمیز امیر کویت به ریاض و میانجی گری کویت استقبال کرده است. ایالات متحده نیز به عنوان هم پیمان امنیتی قطر و عربستان از تشدید اوضاع میان این دو کشور نیز رضایتمند نیست و اگرچه طرف عربستان را گرفته ولی بیش از هر چیز در پی فشار مدیریت شده بر قطر برای تجدیدنظر در روابط با ایران است تا از پویایی بیشتر ایران بکاهد.

تنش موجود و موضع ایران

از زمان تشدید تنشهای موجود، وزارت خارجه ایران، با دعوت دو طرف به حل و فصل اختلافات از طریق گفتگوهای دیپلماتیکی و سیاسی درصدد در پیش گرفتن موضع بیطرفی برآمده است. جواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان، با انتشار پیامی در توییتر خود، قرار داشتن در ماه رمضان را فرصتی برای حل و فصل اختلافات و پرهیز از زورگویی دانست. افزون بر این، ایران برای تأمین مواد خوراکی قطر نیز اعلام آمادگی کرده است.

اگرچه تداوم وضعیت کنونی در کوتاه مدت می تواند منافع ایران را تأمین کند ولی در بلندمدت با دامنه دار شدن تنشها در منطقه میتواند فضای جدیدی از ناامنی های منطقه ای را به بار آورد که با سیاستهای بلندمدت منطقه ای ایران در تضاد است.

همچنین باید در نظر داشت که اگرچه قطر به ایران نزدیک شده ولی این نزدیکی به معنای خروج قطر از اردوگاه عربستان و پیوستن به حوزه نفوذ ایران نخواهد بود؛ موضوعی که قطریها نیز خواستار آن نیستند. این نکته را باید توجه داشت که این يخزدگي در روابط قطر با عربستان به درازا نخواهد کشید و پروراندن این تصور که قطر به اردوی ایران خواهد پیوست، همچون شرط بندی روی اسب لنگ خواهد بود.

از این رو، در پیش گرفتن موضع اعلامی بیطرفی و در عین حال تلاش برای پیشبرد نظم مطلوب از این وضعیت می تواند جایگاه ایران را در معادلات منطقه ای بالاتر ببرد. البته ورود مستقیم ایران به نفع هر کدام از طرفین و به ویژه قطر نیز به زیان آن خواهد بود. پشتیبانی از اقدام عمان و کویت، با توجه به روابط گرم این دو کشور با ایران، می تواند وضعیت کنونی را به فرصتی برای کاهش سطح اختلاف با عربستان به عنوان برادر بزرگ تر کشورهای عربی جنوب خلیج فارس، تبدیل و به صلح بیشتر در منطقه کمک کند.

* کارشناس امور بین الملل