ظهر امروز، نشست «تحلیل سیاست های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران» با حضور صادق زیباکلام و ناصر فکوهی در سالن کنفرانس وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی برگزار شد.

به گزارش جماران، ناصر فکوهی در نشست تخصصی تحلیل سیاست های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران گفت: هر فرهنگ و هر سیاستگذاری فرهنگی می تواند به سراغ سخت کردن به معنای انجماد و عدم انعطاف در جامعه رود. برای این کار باید یک دست سازی کند و این کار را می تواند در حوزه های مختلف نظیر سبک زندگی، مذهبی و سیاسی انجام دهد. در نهایت بدترین چیزی که از این کار بیرون آمده «ایدئولوژیزه» کردن فرهنگ در طول تاریخ است.

وی افزود: ایدئولوژیزه کردن یعنی فرهنگ را از درون مایه دینامیک خود تهی کنیم و به جای آن یکسری باورهای سخت بگذاریم که این باورها نه قابل دست زدن و نه قابل انعطاف است و تنها ابلاغ می شود و همگان باید اجرایشان کنند. فرهنگ ایدئولوژیک غیر قابل اجراست. به دلیل اینکه ایدئولوژی با ذات فرهنگ قابل جمع شدن نیست.

این استاد دانشگاه در ادامه گفت: بنابراین تمام ایدئولوژی هایی که آمدند و قصد داشتند فرهنگ را ایدئولوژیزه کنند به سمت صوری شدن رفتند. یعنی محتوای خود را از دست دادند و به اشکال تو خالی تبدیل شدند. شکل توخالی، شکلی است که از درون پوسیده و از بیرون تبدیل به شکل شده است. در نتیجه ضربه پذیری بسیار بالایی دارد و دیر یا زود تخریب خواهد شد. هیچ شکی هم دراین باره نیست و جزو قوانین تاریخ است.

وی با بیان اینکه، سیستم هایی که ایدئولوژیزه شدند به سوی خود ویرانگری رفتند، گفت: در مقابل، یک دوگانه دیگر وجود دارد. دوگانه یعنی اینکه ما فرهنگ را همان گونه که وجود دارد بپذیریم. اگر فرهنگی به جای ایدئولوژیزه کردن خودش، سیستم تکثر فرهنگی را سر وسامان داد؛ خود را نسبت به تهاجم بیرونی قوی تر می کند و این بدان خاطر است که هسته مرکزی آن قوی تر می شود و شکل در اینجا تنها هسته مرکزی را پوشش می دهد. لذا اگر تهاجمی هم اتفاق بیفتد صرفاً می تواند شکل ها را تخریب کند،نه هسته مرکزی را.

این انسان شناس گفت: به جرأت می گویم، یکی از عواملی که هنوز فرهنگ ما را نگه داشته، تربیت و فرهنگی بوده که باقی مانده است. هنوز در کشور ما ادب، شرف و اعتقاد معنا دارد و این نشان می دهد که تنوع و بافت واقعی فرهنگی باقی مانده و شکل ها دچار ضربه شده اند. اما متاسفانه به سمتی می رویم که مرکزیت مورد تهدید است و اگر آن تخریب شود، چاره ای وجود ندارد.

وی اظهار کرد: پس انتخاب ما بین دوگانه ای است که یک طرف «ایدئولوژیزه» کردن فرهنگ و طرف دیگر آزادسازی فرهنگ است. یا یک طرف سخت و غیرقابل انعطاف کردن فرهنگ قرار دارد و طرف دیگر نرم، پویا و متکثر کردن فرهنگ است. انتخاب ما بعضی اوقات به سمت یک طرف بوده و بعضی وقت ها طرف دیگر می رود. ما به میزانی که به انتخاب اشتباه یا همان انتخاب ایدئولوژیک روی آوردیم، ضربه خوردیم.

این استاد دانشگاه، با اشاره به دومین بحث در حوزه سیاست فرهنگی گفت: در تمام سیستم های سیاستگذاری فرهنگی، می توان به دوگونه سیاستگذاری کرد. یکی سیاستگذاری «داروینیسم اجتماعی» که به معنای، ایجاد رقابت بین کسانی است که در این فرهنگ هستند که قوی ترها خود را بالا بکشند و ضعیف ترها حذف شوند. نام دیگری که این سیاست دارد، سیاستگذاری نخبه گرایی است.

وی افزود: نخبه گرایی یعنی افرادی که قوی ترند را جدا کنیم و روی آنها کار کنیم و آنها را به «نخبه نخبه نخبه»تبدیل کنیم. می توانیم نام این سیاست را قهرمان پروری یا اشرافی گری فرهنگی بگذاریم. ایجاد رقابت، اغلب از سوی کسانی که مدافع این سیاست هستند، مطرح می شود و این یک موتور رشد فرهنگی است. اما سیاستی که در مقابل این شیوه قرار دارد«مساله تعمیم فرهنگی» است.

این انسان شناس گفت: «دموکراتیزه کردن» فرهنگ از اهمیت بالایی برخوردار است. این مهم نیست که درون سیستم جایزه های بیشتری را اعطا کنیم؛ بلکه مهم این است که چه میزان در سیستم عمومی ما فرهنگ وجود دارد و ادب اجتماعی تا چه حد در آن گسترش پیدا کرده است. یا مردم عادی چقدر با فرهنگ هستند؟ اگر آمریکا را با سوئد مقایسه کنیم؛ می بینیم که بسیاری از جوایز نوبل را در رشته های مختلف، آمریکایی ها می دهند. اما خود آمریکایی ها که نوبل می دهند، چقدر جایزه می گیرند؟ تقریباً هیچ.

وی بیان کرد: حال اگر شاخص های توسعه انسانی سازمان ملل را در نظر بگیریم. سوئد بسیار بالاتر قرار دارد. سیاست های این قبیل کشورها بر اساس تعمیم فرهنگی است که نخبه گرایی از درون آن بیرون می آید.

فکوهی در ادامه با اشاره به کالایی کردن فرهنگ گفت: کالایی کردن در این کشور که نام خصوصی به خود گرفته، سیستمی رانتی و فاسد است. کالایی کردن فساد گسترده به همراه آورده است و دلیل آن هم این است که ما آمادگی لازم برای این کار نداشتیم. باید ابتدا مدنیت و سیستم عمومی ما آمادگی داشته باشد تا خصوصی سازی به ویژه در حوزه هایی چون فرهنگ اتفاق بیفتد.

وی افزود: امروز اتفاقی که در سیستم آموزش و پرورش و پزشکی ما رخ داده است، نتیجه بی توجهی به این موضوع است. در حقیقت ما در این عرصه ها به کیفیتی بالاتر نرسیدیم بلکه باعث انحراف این سیستم ها شدیم.

صادق زیباکلام نیز در این نشست درباره سیاست های فرهنگی کشور گفت: آیا ما به لحاظ فرهنگی روبه پیشرفت هستیم؟ آیا ما ایرانیان به نسبت سالهای قبل، بیشتر دروغ می گوییم یا کمتر؟ اگر آمارها صحت داشته باشند، اشکالاتی در کار ما هست و باید بررسی کنیم و اشکال را پیدا کنیم.

وی افزود: من قضاوتی نمی کنم که آیا از لحاظ فرهنگی ما روبه انحطاط هستیم یا نه؟ مطالب آقای دکتر فکوهی نشان می دهد که جای نگرانی جدی وجود دارد. ما واژه مهندسی فرهنگی را تا به حال بارها شنیده ایم و می شنویم که یکسری ناهنجاری های رفتاری در جامعه وجود دارد که می گویند باید فرهنگ سازی شود.

این استاد دانشگاه تهران در ادامه اظهار داشت: معمولاً واژه فرهنگ سازی برای مقولاتی که منفی هستند و می خواهیم آنها را بهتر کنیم، به کار می روند. این واژه را زیاد شنیدیم که با وجودی که آپارتمان و آپارتمان نشینی آمده ، اما فرهنگش نیامده است. هنوز خیلی از ما ایرانیان، فرهنگ رانندگی کردن نداریم. بسیاری از ما ایرانیان قانون پذیر نیستیم یا فرهنگ استفاده از موبایل را نداریم.

وی بیان کرد: نظام جمهوری اسلامی، به شدت قائل به فرهنگ سازی است. چه در مورد مسائل اجتماعی چه در مورد مسائلی که هم اجتماعی و هم مذهبی است. مانند «مساله حجاب» یا «نماز» که بسیاری از روحانیون حکومتی می گویند، جوانان ما در این باره تقصیر ندارند، ما فرهنگ سازی نکردیم. آنها معتقدند که صداوسیما، ائمه جمعه و جماعات و خودشان باید این کار را انجام می دادند.

زیباکلام گفت: بحث فرهنگ سازی در ایران بسیار جدی است. به نحوی که شورای عالی انقلاب فرهنگی، کمیته ای دارند که نام آن مهندسی فرهنگی و فرهنگ سازی است. که هر سه ماه یکبار هم یک فصلنامه بیرون می دهند و در آن می آورند که در جهت فرهنگ سازی، چه کارهایی انجام شده است.

این استاد دانشگاه در ادامه تصریح کرد: فکر نمی کنم این سخن که باید فرهنگ سازی کنیم را شما نشنیده باشید. اما باید گفت: چیزی به نام فرهنگ سازی وجود ندارد. مهندسی فرهنگی وجود ندارد اما عده زیادی، به آن معتقدند و به دنبالش هستند. بسیاری معتقدند، مهندس فرهنگی وجود دارد و می توان از طریق آن مشکلات و مسائل را حل کرد.

وی با ابراز این عقیده که من دو دلیل اصلی دارم که اثبات می کند مهندسی فرهنگی وجود ندارد، ادعا کرد: دلیل اولم«آفتاب آمد دلیل آفتاب» است. یک مورد به من نشان دهید که در جمهوری اسلامی ایران، یک مساله فرهنگی بوده که از دید نظام نامناسب بوده و نیاز به اصلاح داشته است. برای نمونه حجاب، طلاق یا مواردی دیگر. یک مورد نشان دهید که فرهنگ سازی یا مهندسی فرهنگی در قبال آن موفق بوده باشد. حتی یک مورد موفق نیز در این موضوع وجود ندارد.

این استاد دانشگاه با بیان این که دلایل بی شمار می توان آورد که مهندسی فرهنگی سراب است، اگر چه بودجه های هنگفتی صرف نهادهای فرهنگی می شود، ابراز عقیده کرد: اگر وزارت ارشاد همین امروز هم بسته شود، ما از نظر بودجه هزار میلیارد تومان جلو می افتیم و اتفاق خاصی رخ نمی دهد.

وی گفت: این گونه نیست که مملکت با این اتفاق از لحاظ فرهنگی زیرورو شود. منتها فرق وزارت ارشاد با سایر نهادهای فرهنگی این است که هر یک ریال از بودجه ای که می گیرد مشخص است که خرج چه شده است و سازمان های بازرسی کننده بر آن نظارت دارند. اما حتی یکی از آن 40 نهاد دیگر، به دولت،مجلس و به ملت پاسخگو نیستند.

زیباکلام گفت: در این کشور 8000میلیارد تومان برای فرهنگ هزینه می شود. در حالی که کل بودجه محیط زیست برای سال 97 با 6000محیط بان و پرسنل، چیزی حدود 400میلیارد تومان است. یعنی یک بیستم بخش فرهنگ.

وی در ادامه با اشاره به دلیل دوم خود برای انکار مهندسی فرهنگی یا فرهنگ سازی در کشور گفت: این دلیل جدی تر و آکادمیک تر است. چرا فرهنگ سازی به وجود آمده است؟ زیرا ابتدا در غرب به وجود آمد. منتها غرب در صد و اندی سال پیش فهمید که فرهنگ سازی وجود ندارد. اما ما دچار عقب ماندگی هستیم و عقب ماندگی تنها در تولید پیکان و پراید خلاصه نمی شود.

وی افزود: وجه دیگری از آن، این است که معتبرترین اساتید در ایران و شورای عالی انقلاب فرهنگی در قرن 21، به دنبال چیزی است که غربی ها در اواخر قرن 19، متوجه شدند که نمی تواند وجود داشته باشد. البته این واژه با عنوان مهندسی اجتماعی مطرح شده بود. اما ما همچنان زیر عَلم فرهنگ سازی سینه می زنیم و سمینار و همایش برای مهندسی فرهنگی برگزار می کنیم.