در هیچ کجای دنیا پیام رسان ها به صورتی که در ایران کارکرد رسانه‌ای دارند، مطرح نیستند چرا که صدا و سیما از فعالیت حرفه‌ای خود فاصله گرفته و روزنامه‌ها هم در این سال‌ها درگیر مشکلات اقتصادی هستند و به همین دلیل پیام‌رسان‌ها کارکرد رسانه‌ای پیدا کردند.

در بیست و یکمین نشست نقد و اندیشه، حقوقدانان با ارائه تعریف حریم خصوصی، به راهکارهای صیانت و ابعاد حقوقی آن در فضای مجازی پرداختند.

به گزارش مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، بیست و یکمین جلسه نقد و اندیشه با موضوع «جایگاه حریم خصوصی در فضای مجازی» با حضور کامبیز نوروزی، حقوقدان و مدرس رسانه؛ نعمت احمدی حقوقدان و استاد دانشگاه و علی صابری، حقوقدان و عضو سابق شورای شهر تهران؛ در سالن الغدیر وزارت ارتباطات برگزار شد.

در ابتدای این نشست، احسان محمدی روزنامه نگار و فعال فضای مجازی به عنوان مجری جلسه سوالی درباره تعریف حریم خصوصی و حدود آن مطرح کرد که علی صابری حقوقدان و عضو سابق شورای شهر تهران با اشاره به اینکه حریم خصوصی را باید محصول دوران مدرن بدانیم، پاسخ داد: این مفهومی که از حریم خصوصی در نظر داریم، ماقبل مدرنیته وجود نداشته و اگر هم وجود داشته به این شکل مورد حمایت قانون نبوده است.

وی با اشاره به اینکه حریم خصوصی به عنوان یک مفهوم وجود دارد، افزود: این مفهوم مانند تمام مفاهیم دیگر در دنیا دچار دگردیسی‌های مختلف شده و به تعداد جوامع دنیا، نگاه‌های متفاوتی درباره آن وجود دارد و حدود و ثغور مشخصی ندارد و در جغرافیا و فرهنگ‌های مختلف متفاوت است.

حریم خصوصی مفهومی گنگ و مبهم نیست
کامبیز نوروزی حقوقدان و مدرس رسانه درباره تعریف و حدود حریم خصوصی با بیان اینکه این مفهوم گنگ و مبهم نیست، تاکید کرد: اگر تعریف آن کمی مبهم جلوه می‌کند به این دلیل است که این مفاهیم در ادراک ما مفاهیم جدیدی است چرا که من معتقدم حقوق، محصول تجربه اجتماعی است و متأسفانه آموزش و فرهنگ حقوقی حاکم بر ایران تجربه اجتماعی را نادیده می‌گیرد.

وی با اشاره به اینکه حقوق وقتی فهمیده می‌شود که به تجربه اجتماعی منجر شود، قدمت مباحث مربوط به حریم خصوصی را کمتر از دو دهه در ایران عنوان کرد و گفت: مفهوم حریم خصوصی دارای تعریف اجماعی است و به بخشی از زندگی فرد اطلاق می‌شود که به صورت عرف یک فرد متعارف مایل نیست دیگران به آن وارد شوند که دو واژه کلیدی عرف و متعارف در این تعریف وجود دارد.

وی افزود: به طور مثال خلافکاران یا افراد بی بند و بار انسان‌های متعارف حساب نمی‌شوند و مفهوم عرف هم نیز به معنی تأثیر عناصر فرهنگی، اقلیمی، اخلاقی و مذهبی است که از زمانی به زمان دیگر و از مکانی به مکان دیگر متفاوت است.

این حقوقدان با این تعریف به مصداق‌های حریم خصوصی نیز اشاره کرد و گفت: به طور مثال میزان درآمد و محل سکونت که می‌تواند خانه دائمی یا موقت باشد حریم خصوصی افراد است.

افراد خاص حریم خصوصی کوچک‌تری نسبت به دیگران دارند
وی به تفاوت حریم خصوصی افراد در این مصداق‌ها اشاره کرد و افزود: افرادی که به دلیل انتخاب مستقیم یا غیر مستقیم و رسمی یا غیر رسمی جامعه به منزلت‌های بالایی رسیده اند که به آنها افراد خاص گفته می‌شود، حریم خصوصی کوچک‌تری نسبت به دیگران دارند مثلاً رئیس جمهور و نمایندگان مجلس و شورای شهر که به صورت مستقیم انتخاب می‌شوند و افرادی که به سلبریتی مشهور هستند، به صورت غیر رسمی و عرفی انتخاب شدند.

نوروزی تصریح کرد: به دلیل اینکه جامعه به صورت مستقیم یا غیر مستقیم این افراد را انتخاب کرده و به آنان منزلت داده است، حق دارد در جریان مسائلی از آنان قرار بگیرد. مثلاً اگر وزیری زمینی یا ویلایی را خریداری کند جامعه می‌تواند از او سوال کند؛ یا میزان حقوق عضو شورای شهر یا مجلس یا مبلغی که یک فوتبالیست دریافت می‌کند، حریم خصوصی این افراد نیست.

وی ادامه داد: چهره افراد معمولی حریم خصوصی است اما چهره افراد مشهور، حریم خصوصی نیست و این یک قاعده کلی در این حوزه است.

فهم حقوقی ما از فضای مجازی بسیار ضعیف است
این مدرس رسانه با اشاره به اینکه در این دو دهه امکانی مانند فضای مجازی ایجاد شده است، تاکید کرد: این فضا در ایران و به خصوص از طرف دستگاه‌های حاکمیتی به درستی فهمیده نشده و فهم حقوقی ما نیز از این حوزه بسیار ضعیف است.

وی افزود: تعریفی که ما از حریم خصوصی می‌دهیم در محیط‌های مختلف یکسان اما در مصداق‌ها به دلیل تفاوت در عرف متفاوت است، حتی در کشوری مانند ایران ما عرف‌های محلی داریم به طوری که شرایط عرفی در تهران یا شیراز ممکن است با شهرهای دیگر متفاوت باشد.

**امروزه تکنولوژی بر حریم خصوصی تأثیر گذاشته است

نعمت احمدی حقوقدان و استاد دانشگاه نیز در ادامه این نشست با اشاره به اینکه مفهوم حریم خصوصی ثابت مانده است، تاکید کرد: امروزه تکنولوژی بر حریم خصوصی تأثیر گذاشته است که به این بخش توجه بیشتری باید داشته باشیم.

وی افزود: امروزه یک تلفن همراه چنان توانسته حریم خصوصی را تحت تأثیر قرار دهد که تجربه ۷، ۸ هزار ساله نتوانسته این تأثیر را داشته باشد و من به همین دلیل حریم خصوصی را به قبل و بعد از استیو جابز (بنیانگذار اپل) تقسیم می‌کنم.

احمدی با اشاره به اینکه عرف سازنده حقوق است، تصریح کرد: عرف اعمال و رفتاری را در جامعه نهادینه می‌کند و قانونگذار این رفتار را تبدیل به قانون می‌کند.

وی افزود: به دلیل غلبه تکنولوژی یکی از جاهایی که نیاز به قانون داریم در حوزه فضای مجازی و حریم خصوصی است.

صابری نیز در بخش دیگری از این نشست با اشاره به اینکه تکنولوژی به راحتی قابل نقل و انتقال است، تاکید کرد: فرهنگ اینگونه نیست و به راحتی نمی‌توان آن را منتقل کرد.

وی با ذکر مثالی درباره تأثیر تکنولوژی بر حریم خصوصی، افزود: به طور مثال اگر فردی عکسی را از آلبوم دوست خود که در حال نشان دادن آن است برداشته باشد، این به شکلی مصداق سرقت محسوب می‌شود اما آیا حکم فردی که از رایانه فردی عکس‌های وی را برای خود ایمیل کند، سرقت تلقی می‌شود؟

با قوانین ۵۰ سال گذشته نمی‌توان در این حوزه نظر داد
این حقوقدان با اشاره به اظهار نظرهای مختلف از طرف افراد مسئول و غیر مسئول در این حوزه گفت: این افراد به دلیل نشناختن فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، بر اساس قانون ۵۰ سال گذشته اظهار نظر می‌کنند، در صورتی که فقط اگر به ۵ سال گذشته نگاه کنیم می‌توانیم تغییرات عمده‌ای را در این حوزه ببینیم که نیاز به آگاهی و دانش در این حوزه دارد.

وی به مزایایی که تکنولوژی در اختیار انسان قرار داده است، اشاره کرد و افزود: تکنولوژی باید در زندگی ما باشد اما اینکه چگونه از آن استفاده کنیم مسئله است و اگر مشکلاتی دارد در عین حال نکات مثبت هم دارد.

در فضای مجازی نباید به صورت سلبی عمل کرد
این عضو سابق شورای شهر تهران در ادامه سخنان خود پیشنهاداتی را برای بهبود وضعیت حال حاضر ارائه کرد و گفت: در حوزه فرهنگی و برای آموزش مردم نباید به صورت سلبی عمل کرد و مردم را از این پدیده ترساند بلکه باید با دادن آگاهی به آنها اجازه دهیم که خودشان بتوانند داوری کنند و به تشخیص درست برسند.

وی با عنوان اینکه در این حوزه خلأ قانونی نداریم، افزود: البته شاید برخی قوانین ما در حوزه فضای مجازی نیاز به تطبیق با شرایط جدید را دارد و پلیس فتا، قوه قضائیه و مجلس باید در این موضوع گفت و گو کنند.
صابری با اشاره به اتفاقی که برای مسافر یکی از شرکت‌های اینترنتی حمل و نقل در موضوع حجاب رخ داد، تصریح کرد: هیجانی به وجود آمد و صدا و سیما به سمت دیگر قضیه پرداخت و فضای مجازی نیز به نوع دیگر موضع گرفت اما مسئله به دلیل اینکه به صورت جدی و ریشه‌ای حل نشد به همان صورت باقی ماند.

با مدل کلاسیک حقوقی نمی‌توانیم به موضوع فضای مجازی بپردازیم
نوروزی در ادامه این نشست با اشاره به اینکه من نسبت به تأثیر دانش بر الگوی رفتاری تشکیک دارم، گفت: حقوق امری تجربی است و ساختار واقعی موجود است که تأثیر بیشتری بر الگوی رفتاری جامعه می‌گذارد.
وی با اشاره به اینکه سرعت «نوشدگی» روبه افزایش است، افزود: تکنولوژی جدید و اینترنت، دنیا را تغییر داده و این فضا به شدت سیال و بی ثبات است، به این معنی که به صورت مداوم در حال تغییر تکنولوژی است و کارکردهای تازه به دست می‌آورد. در حالی که حقوق برای امر ثابت نوشته می‌شود و با مدل کلاسیک حقوقی نمی‌توانیم به حل مسائل بپردازیم.

این حقوقدان مقابله مستقیم قدرت را یکی از مشکلات فضای مجازی بیان کرد و گفت: فیلترینگ طنز است و به صورت کامل شکست خورده است و مداخله اینچنینی و نامتناسب با موضوع، کارکردهای این فضا را دچار اختلال می‌کند.

پیام رسان ها در دنیا به عنوان رسانه مطرح نیستند
وی شدت فشارها بر روی رسانه‌های رسمی را یکی دیگر از نارسایی‌های این حوزه عنوان کرد و افزود: در هیچ کجای دنیا پیام رسان ها به صورتی که در ایران کارکرد رسانه‌ای دارند، مطرح نیستند چرا که صدا و سیما از فعالیت حرفه‌ای خود فاصله گرفته و روزنامه‌ها هم در این سال‌ها درگیر مشکلات اقتصادی هستند و به همین دلیل پیام‌رسان‌ها کارکرد رسانه‌ای پیدا کردند.

نوروزی به مصداق‌های حریم خصوصی در فضای مجازی پرداخت و با اشاره به اینکه صفحات عمومی در پیام رسان ها اطلاعات خود را به عموم افراد ارائه می‌کنند، تاکید کرد: هر تصویر و یا مطلبی که در صفحات پیام رسان‌های مختلف منتشر شود، شامل حال حریم خصوصی نیست و زمانی که فرد گزینه عمومی(public) را انتخاب کرده دیگران امکان دیدن و برداشتن مطالب و تصاویر را دارند.

وی افزود: اگر فرد گزینه خصوصی(private) را انتخاب کرده باشد و فقط به افرادی اجازه دسترسی به اطلاعات خود را داده باشد، آن افراد نمی‌توانند بدون اجازه وی مطالب و تصاویر او را منتشر و یا بازنشر کنند و این حوزه حریم خصوصی فرد تلقی می‌شود.

این مدرس رسانه به تشکیل گروه‌ها در شبکه‌های اجتماعی اشاره کرد و گفت: مطالب گروه‌هایی که عضویت در آن از طریق مدیر گروه انجام می‌شود شامل حریم خصوصی است، اما گروه‌هایی که به وسیله ارسال لینک امکان عضویت دارند حریم خصوصی ندارند و می‌توان مطالب آن را منتشر کرد.

همین بهتر که قانون خاصی برای حریم خصوصی وجود ندارد

وی پخش عکس‌های خصوصی یکی از کاندیداهای خانم نمایندگی مجلس را مصداق نقض حریم خصوصی وی دانست و افزود: در ایران قانون خاصی برای حریم خصوصی نداریم، البته بهتر که قانونی در این زمینه وجود ندارد چون اگر وجود داشت وضعیت بدتر می‌شد و با همین قوانین و عرف موجود می‌توانیم مسائل را حل کنیم.

نقض حریم خصوصی همچون میکروبی در جامعه

نعمت احمدی نیز در ادامه این نشست با انتقاد از نقض حریم خصوصی در فضای مجازی که به مانند میکروبی به جان جامعه افتاده است، تصریح کرد: صاحبان قدرت از فضای مجازی به ضرر آزادی‌های فردی و حریم خصوصی از طریق روش‌های مجرمانه استفاده می‌شود و باید برای آن راه حلی پیدا کرد.

وی با اشاره به بندهای مربوط به حقوق مردم در قانون اساسی، افزود: اگر بندهای مربوط به این قوانین در کشور اجرا شود از خیلی از کشورها در این حوزه جلوتر هستیم.

نوروزی نیز در درباره حاشیه‌های ایجاد شده برای برخی از سلبریتی ها در حوزه حریم خصوصی آنها، با اشاره به اینکه در موضوع رامبد جوان و آزاده نامداری تفاوت ظریفی وجود دارد، گفت: حریم خصوصی سلبریتی ها از مردم عادی کوچک‌تر است و در برخی از موارد که نمی‌توان به حریم خصوصی افراد ورود کرد به محدوده سلبریتی ها می‌توان وارد شد و از آنان پاسخ خواست یا مواضع آنها را رد یا تأیید کرد.

وی افزود: در موضوع رامبد جوان، وی سوژه خود را در فضای مجازی عرضه کرد و دیگر نمی‌توان به آن حریم خصوصی فرد اطلاق کرد. در صورتی که در مورد آزاده نامداری دیگران بدون اجازه وارد حریم خصوصی او شدند و تصاویر وی را منتشر کردند و این نقض حریم خصوصی فرد است.

این حقوقدان تصریح کرد: عرف ما نیز نمی‌پذیرد فردی در گوشه‌ای کمین کند و به صورت پنهانی از فرد مشهوری تصویری تهیه کند و در عرف روزنامه‌نگاری نیز این موضوع پسندیده نیست، البته زمانی مانند موضوع واترگیت، اگر نفع عمومی در این کار نهفته باشد اشکالی ندارد.

وی با انتقاد از تصاویر نمایندگان مجلس در حالت‌های نامناسب که توسط عکاسان منتشر شده است، افزود: واقعیت این است که آنها نیز انسان هستند و امکان خستگی و خواب دارند و اینکه فقط با یک لحظه و یک عکس قضاوت شوند درست نیست.

این استاد رسانه به تفکیک تفاوت حضور افراد مشهور در فضاهای عمومی اشاره کرد و گفت: اگر فرد به عنوان یک فرد در جامعه حضور داشته باشد و در حال انجام امور شخصی خود باشد چهره او حریم خصوصی است، اما اگر برای فعالیت اجتماعی و در معرض نمایش گذاشتن خود در مکان‌هایی مانند مسابقات ورزشی و میتینگ‌های سیاسی حضور یابد چهره او حریم خصوصی نیست و این قاعده برای غیر روزنامه‌نگاران نیز حاکم است.

وی افزود: اگر فردی کار مجرمانه‌ای هم انجام داده باشد حتی پلیس هم نمی‌تواند تصویر او را منتشر کند چرا که با انتشار این عکس تمام اعضای خانواده این فرد تحت تأثیر این کار قرار می‌گیرند.

جامعه ایران در حال طی مسیر طبیعی توسعه در همه ابعاد است
نوروزی با اشاره به روند توسعه در بخش‌های مختلف کشور، گفت: برای نخستین بار از ۱۵۰ سال گذشته که دولت مدرن در ایران شکل گرفته، در حال طی مسیر طبیعی روند توسعه در بخش‌های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی هستیم و هر اتفاق طبیعی مانند زایمان طبیعی دردناک است و ما در حال طی این دوران دردناک هستیم.

وی افزود: این چالش‌هایی که هم اکنون درباره فضای مجازی در جامعه مدنی با ساخت قدرت وجود دارد، کاملاً طبیعی است و باید این تجربه‌ها را داشته باشیم تا به مقصد برسیم.

حریم خصوصی از طرف صاحبان قدرت در معرض آسیب است
نعمت احمدی در پایان سخنان خود با اشاره به موارد قانونی حمایت از حریم خصوصی گفت: باید با کسانی که توسط قدرت و نفوذ خود به حریم خصوصی دیگران تعدی می‌کنند مقابله کرد تا این موضوع حل شود.
وی به رفتار دستگاه‌های حاکمیتی در این حوزه اشاره کرد و افزود: حریم خصوصی از طرف صاحبان قدرت در معرض آسیب است و متأسفانه در این آسیب در حال نهادینه شدن است.