در حالی که بر اساس برنامه‌های توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور باید شبکه‌های لرزه‌نگاری کشور به ۴۰۰ ایستگاه افزایش یابد، رئیس مرکز لرزه نگاری کشوری وابسته موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران اعلام کرد که در حال حاضر تعداد ۱۳۰ ایستگاه لرزه‌نگاری در کشور احداث شده است و اعتباراتی که برای این حوزه در نظر گرفته می‌شود با میزان نیازمندی‌های کشور همخوانی ندارد.

به گزارش ایسنا، پژوهش در هشدارهای لرزه‌ای اگرچه سال‌ها است که شروع شده، اما هنوز راه طولانی برای اجرایی شدن دارد ولی در حال حاضر مطالعات در این زمینه ادامه دارد؛ چراکه در صورت اجرای درست می‌توان از زیان‌های جانی و مالی فراوان ناشی از زمینلرزه‌های مهیب به میزان زیادی کاست.

بر این اساس شبکه‌های لرزه‌نگاری در دنیا توسعه یافت. این شبکه‌ها کاربردهایی چون "هـشدارلرزه‌ای"، "پــایش لــرزه‌خیــزی"، "کــاوش در ســاختار زمــین" و "پیمایش‌های لرزه‌ای" دارند.

لرزه‌نگاری مطالعه علمی گسترش امواج الاستیک در زمین است. از آنجا که امکان دسترسی به لایه‌ها و ساختارهای درون زمین میسر نیست، بررسی امواج الاستیک (یا امواج آکوستیک) به محققان این حوزه این امکان را فراهم می‌کند، که به بازسازی اطلاعات به دست آمده از این امواج در زیر زمین بپردازند. از این طریق علم لرزه‌شناسی، به زمین ‌شناسی و اکتشافات معدنی مرتبط می‌شود.

مطالعات لرزه‌نگاری به دنبال آغاز جنگ سرد قدرت‌های جهانی و افزایش آزمایش‌های هسته‌ای آغاز شد و در دهه شصت و هفتاد میلادی با گران شدن نفت و بحران انرژی، محققان تلاش کردند تا با ابداع دستگاه‌ها و روش‌های نوین اقدام به اکتشاف منابع جدید کنند و در نهایت منجر به ساخت دستگاه‌های لرزه‌نگاری شد.

امواج لرزه‌ای، مواج صوتی با طیف فرکانس گسترده‌تری هستند و پژوهشگران حوزه زلزله با مطالعه امواج زلزله می‌توانند داده‌هایی در زمینه لایه‌های مختلف کره زمین به دست آورند.

رویدادهای لرزه‌ای پس از رها شدن انـرژی بـه شکل موج‌های لرزه‌ای مسیر بین چشمه و گیرنده را می‌پیمایند. با لرزه‌نگارها می‌تـوان بـا روش‌های محاسباتی محل چشمه زلزله را تعیین کرد.

با توجه به اهمیت دستگاه‌های لرزه‌نگار از سال ۱۳۳۷ (۱۹۵۸ میلادی) از سوی مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، کار ثبت و تعیین محل زمین‌لرزه‌ها را با احداث اولین ایستگاه لرزه‌نگاری در تهران آغاز کرد.

این اقدام به دلیل لرزه‌خیز بودن کشور و رخداد زلزله‌های ویرانگر است به گونه‌ای که به گفته دکتر شهریار سلیمانی آزاد، پژوهشگر لرزه‌زمین ساخت سازمان زمین شناسی کشور و متخصص پالئوسایزمولوژی –تکتونیک جنبا سازمان زمین شناسی و اکتشافات، ایران در بخش مرکزی کمربند آلپ- هیمالیا یعنی جایی که صفحه عربی در جنوب در حال حرکت به سمت صفحه اوراسیا(اروپا-آسیا) در شمال است قرار دارد، از این رو همواره درمیان این دو در فشار و تنش است.

وی در گفت‌وگو با ایسنا ادامه می‌دهد: در کره زمین منطقه‌ای به نام کمربند "کوه‌زایی آلپ –هیمالیا" وجود دارد. این کمربند از آلپ تا هیمالیا بیش از ۱۰ هزار کیلومتر را شامل می‌شود و منطقه‌ای است که محل برخورد چند صفحه تکتونیکی و یا به عبارتی چند قطعه شکسته شده پوسته نازک زمین است و تخلیه انرژی این پوسته نازک به سبب حرکت موجب می‌شود که بخشی از این انرژی به صورت گسل خوردگی لایه‌های زمین و رخداد زمینلرزه‌ها خود را نشان دهد.

وی با تاکید بر اینکه ایران از نظر میزان خطر نسبی رخداد زمین‌لرزه در موقعیت خطرناکی قرار دارد، یادآور می‌شود: اگر به اطلاعات زمین‌لرزه‌های ایران توجه کنیم درمی‌یابیم که در ایران علاوه بر داده‌های دستگاهی زلزله‌ها در مدت ۱۲۰ سال گذشته(همچون دیگر مناطق لرزه خیز جهان)، زمین‌لرزه‌هایی که در گذشته‌های بسیار دورتر رخ داده‌اند نیز توسط تاریخ‌نگاران به ثبت رسیده‌اند و این داده‌های تاریخی و داده‌های دستگاه‌های لرزه‌نگاری هر دو تایید کننده قرار داشتن ایران در گستره خطر زمینلرزه‌ها است.

تاریخ‌نگاری ایستگاه‌های لرزه‌نگاری ایران

در سال ۱۳۳۷ (۱۹۵۸ میلادی) اولین ایستگاه لرزه‌نگاری کشور در تهران آغاز کرد و در دهه ۱۹۶۰ میلادی ایستگاه‌های لرزه‌نگار کشور به ۵ ایستگاه در شهرهای "تهران"، "تبریز"، "مشهد"، "شیراز" و "کرمانشاه" افزایش یافت.

از این تعداد ۳ ایستگاه "تبریز"، "مشهد"و "شیراز" زیرمجموعه شبکه لرزه‌نگاری استاندارد جهانی (WWSSN) بودند.

در سال ۱۳۵۴ یک آرایه ۷ ایستگاهی موسوم به آرایه "بلنددوره" ایران (ILPA) برای اهداف خاص و نیز فراهم آوردن اطلاعات لرزه‌ای مناسب جهت تحقیقات زلزله‌شناسی در جنوب غربی تهران نصب شد.

در سال‌های ابتدایی دهه ۱۳۶۰ خورشیدی در چند نقطه دیگر کشور از جمله "بروجن"، "مینودشت"، "سد مهاباد"، "قمصر کاشان" و "قلعه‌قاضی" هرمزگان، توسط مؤسسه ژئوفیزیک ایستگاه‌های لرزه‌نگاری آنالوگ نصب و راه‌اندازی شد و تا سال ۱۳۷۴، ثبت و گزارش زمینلرزه‌های رخداده در کشور توسط این ایستگاه‌های لرزه‌نگاری آنالوگ صورت می‌گرفت.

در سال ۱۳۷۴ با تأمین تجهیزات لرزه‌نگاری جدید از نوع رقمی، نصب دستگاه‌های لرزه‌نگاری جدید در شبکه‌های لرزه‌نگاری تهران و تبریز آغاز و در سال‌های بعد با نصب تجهیزات در شبکه‌های لرزه‌نگاری "سمنان"، "قوچان"، "یزد"، "ساری"، "اصفهان"، "شیراز"، "مشهد"، "کرمانشاه"، "بیرجند" و "خرم‌آباد" شبکه‌های لرزه‌نگاری توسعه یافتند.

در سال ۱۳۸۹ نیز، شبکه‌های لرزه‌نگاری "میناب"، "کرمان"، "شهرکرد" و "همدان" نیز به‌صورت آزمایشی راه‌اندازی شدند؛ ایستگاه‌های لرزه‌نگاری این شبکه‌ها مجهز به لرزه‌نگارهای کوتاه دوره، باند متوسط، باند پهن و باند بسیار پهن سه مؤلفه‌ای هستند.

در حال حاضر موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران با بهره‌گیری از ۱۰۸ ایستگاه لرزه‌نگاری رقمی، در قالب ۲۰ شبکه لرزه‌نگاری محلی، چهار پایگاه لرزه‌نگاری تک ایستگاهی و یک ایستگاه درون چاهی فعالیت دارد، که بسیاری از مناطق لرزه‌خیز کشور را تحت پوشش قرار می‌دهد.

پراکندگی ایستگاه‌های لرزه نگاری موسسه ژئوفیزیک در کشور

نیاز کشور به افزایش تعداد ایستگاه‌های لرزه نگاری

دکتر علی مرادی رئیس مرکز لرزه نگاری کشوری وابسته موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران در گفت‌وگو با ایسنا تعداد ایستگاه‌های لرزه نگاری در کشور را تعداد ۱۳۰ ایستگاه دانست و گفت: اغلب استان‌های کشور مجهز به ایستگاه‌های لرزه نگاری هستند.

وی ادامه داد: طبق برنامه ششم توسعه تعداد ایستگاه‌های لرزه نگاری در کشور باید به عدد ۴۰۰ ایستگاه برسد.

مرادی در خصوص اختصاص اعتبارات برای افزایش تعداد ایستگاه های لرزه نگاری در کشور، خاطر نشان کرد: تاکنون اعتباراتی برای افزایش تعداد این ایستگاه‌ها اختصاص داده شده است ولی این اعتبارات بر اساس میزان نیاز کشور به این دستگاه‌ها نیست.

رئیس مرکز لرزه نگاری کشوری وابسته موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران با بیان اینکه دستگاه‌های لرزه نگاری دستگاه‌های حساسی هستند، و با سفارش ساخته و تحویل می شوند. یاد آور شد: برای ثبت صحیح حرکات زمین لازم است این ایستگاه‌ها در مناطق دور دست جایی که لرزش‌های ناشی از فعالیت بشری کم است ، ساخت و راه اندازی شوند.

وی اضافه کرد: تا زمانی که بودجه‌های مناسب برای خرید این دستگاه‌ها در نظر گرفته نشود، امکان توسعه و رشد این ایستگاه‌ها در کشور کم است.

مرادی هزینه راه اندازی هر ایستگاه‌ها لرزه نگاری را حدود۷۵۰ میلیون تومان برآورد کرد و گفت: این هزینه ها شامل ساخت ایستگاه و راه اندازی می‌شود.

تاکیدات قانونی برای توسعه ایستگاه‌ها تا عدد ۱۰۰۰

بر اساس ماده واحده ـ جزء (۱) بند «پ» ماده (۶۰) قانون برنامه پنجساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران به شبکه ایستگاه‌های شتاب نگاری کشور در طی برنامه ششم توسعه، ضمن نوسازی دستگاه‌های موجود، حداقل ۱۰۰۰ ایستگاه جدید اضافه شود و شبکه لرزه نگاری و پیش نشانگرهای زلزله نیز به حداقل ۴۰۰ دستگاه افزایش یابد.

بر اساس این بند قانونی اولویت در توسعه این شبکه‌ها با مناطق زلزله خیز با خطر نسبی بالا و همچنین پهنه‌های جمعیتی با تراکم بالا است. مدیریت یکپارچه و متمرکز شبکه شتاب نگاری توسط وزارت راه و شهرسازی (مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی) انجام می‌گیرد. در ضمن ظرفیت شبکه شتاب نگاری باید در قطع و وصل شریان‌های حیاتی (گاز و برق) در هنگام بروز زلزله به کار گرفته شود.

این در حالی است که با توجه به لرزه خیز بودن کشور و به گفته متخصص کلانشهرهای ایران با تمرکز جمعیتی بالا در خطر ریسک ناشی از زمینلرزه‌های بزرگ قرار دارند تاکنون تنها ۱۳۰ ایستگاه لرزه‌نگاری در کشور راه اندازی شده است و افزایش آن نیازمند همت دولتمردان و سرمایه گذاری در این عرصه است.

آخرین وضعیت ایستگاه‌های شتابنگاری

مهندس اسماعیل فرزانگان رییس شبکه شتابنگاری ایران در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص آخرین وضعیت استقرار نسل جدید دستگاه‌های شتابنگاری در ایستگاه‌های سراسر کشور توضیح داد: تاکنون ۵۰۰ دستگاه شتابنگاری خریداری شده است که در یکی دو سال گذشته (در انتهای سال ۱۳۹۷ و در طول سال ۱۳۹۸) از این تعداد حدود ۲۵۰ دستگاه نسل جدید شتابنگاری در نقاط مختلف کشور شده است.

وی با بیان اینکه تعدادی از این دستگاه‌ها جایگزین دستگاه‌های قدیمی و تعدادی از آنها در محل‌های جدید جایابی و نصب شده‌اند، خاطر نشان کرد: برنامه امسال این مرکز این است که باقی مانده دستگاه‌های نسل جدید شتابنگاری را تا پایان سال در کشور نصب کنیم از این طریق تعداد دستگاه‌های جدید نصب شده در کشور را به ۵۰۰ دستگاه افزایش دهیم.

فرزانگان در خصوص تعداد دقیق دستگاه‌های نسل جدید شتابنگاری خریداری شده و نصب شده، توضیح داد: تعداد کل دستگاه‌های خریداری شده ۵۶۰ دستگاه بوده که از این تعداد ۲۵۰ دستگاه نصب شده است. کل دستگاه‌های سفارش داده شده به کشور وارد شده و سفارش جدیدی ارسال کردیم.

رییس شبکه شتابنگاری کشور دلیل افزایش سفارشات را شرایط شیوع کرونا دانست و ادامه داد: در صورتی که امکان فراهم و بودجه مورد نیاز تامین شود، امیدواریم که بتوانیم خریدهای این دستگاه‌ها ادامه خواهیم داد.

وی با تاکید بر ضرورت استفاده از شبکه شتابنگاری در شرایط لرزه خیزی کشور با تاکید بر اینکه برای بهره مندی از دستگاه‌های شتابنگاری نمی‌توان عددی را به عنوان سقف ایستگاه‌های شتابنگاری اعلام کرد، یادآور شد: در کشورهای توسعه یافته و لرزه خیز، ساختمان‌های بلند مستقر در مناطق لرزه خیر مجهز به این دستگاه‌ها هستند علاوه بر آن لازم است سدها، نیروگاه‌ها، پل‌ها، تونل‌ها، مراکز حیاتی و تاسیسات صنعتی بزرگ مجهز به این دستگاه‌ها باشند.

فرزانگان با بیان اینکه در کشور گام‌هایی که در این زمینه برداشته شده عمدتا برای توسعه شبکه ملی شتابنگاری و تجهیز تعدادی از سدهای کشور به این دستگاه‌ها بوده است، افزود: با این وجود ما در سایر جنبه‌های شتابنگاری سدها، پل‌ها و مراکز مهم صنعتی و مطالعه گسل‌ها هنوز پیشرفت نکردیم ضمن آنکه کشورهای پیشرفته و لرزه خیز به سمت استفاده از سامانه‌های هشدار و پاسخ سریع زمینلرزه برای کاهش خسارات جانی و مالی ناشی از بروز زلزله حرکت کردند. بدنه اصلی این قبیل سامانه‌ها، دستگاه‌های شتابنگار هستند و ضرورت دارد که برای شهرهای پرجمعیت و لرزه خیز کشور حتما احداث شود که در این زمینه نیز پیشرفت زیادی نکردیم.