گاه نامه، سال نما، سال نامه یا تقویم بیش تر به محاسبه و نمایش یک دوره یا یک سال گفته می شود. تقویم که تاریخچه پیدایش آن به حدود ۱۰۰۰ الی ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح باز می گردد امروزه اقسام مختلفی در سرتاسر دنیا دارد.

شروع تقویم با آغاز دوره تاریخی و زندگی اجتماعی و کشاورزی بشر و نیاز وی برای تعيين زمانبندی کشاورزی است. تقویم قمری با استفاده از اهله ماه نخستین تقویم مدون بشریست. سپس تقویم خورشیدی- قمری و آنگاه تقویم خورشیدی روی کار آمده است. سابقهٔ استفاده از تقویم باتوجه به ثبت اهله ماه به ۳۰٬۰۰۰ سال می رسد. مصریان از ۴۲۴۱ قبل از میلاد نخستین اقوامی بودند که از تقویم خورشیدی ۳۶۵روزه استفاده نمودند و بابلیان نخستین قومی که سال را براساس دوازده ماه ۳۰ روزه تعریف نموده اند.

اقسام تقویم :

بعضی از معروف ترین و پرکاربردترین تقویمهای دنیا عبارت اند از:

تقویم میلادی

تقویم هجری قمری

تقویم هجری خورشیدی

تقویم چینی

تقویم هندو

تقویم کره ای

تقویم بودایی

تقویم حیوانی

تقویم قبطی

تقویم بربری

تقویم عبری

تقویم ارمنی

تقویم کردی

تقویم کردی گرمسیری سلطانی

تقویم میلادی :

تقویم میلادی ،تقویمی با ریشهٔ مسیحی است که هم اینک در بیش تر کشورهای دنیا استفاده می شود و تقویمی بین المللی است. این تقویم برگرفته از تقویم ژولینی با مبدأ میلادی(میلاد عیسی) است و نخست از طرف آلویسیوس لیلیوس که پزشکی از اهالی ناپل بود پیشنهاد شد. تعدیل کبیسه گیری این تقویم در ۲۴ فوریهٔ ۱۵۸۲ از طرف پاپ گریگوری سیزدهم پذیرفته شد و از آن پس به تقویم گریگوری( گرِگوری) هم معروف شد.

تقویمی ژولینی که از تقویمی رومی گرفته شده بود در دورهٔ مسیحی با مبدأ میلادی( تقویمی میلادی قدیم) پذیرفته شد. این تقویمی ۳۶۵ روز بود که برای هر ۴ سال یک روز به روزهای سال اضافه می گردید. به دلیل دقیق نبودن کسر سال نسبت به سال اعتدالی هر ۱۲۸ سال یک روز عقب می افتاد. در سال ۱۵۸۲ میلادی جهت تصحیح آنگاه تقویم گرگوری( میلادی تازه) ایجاد شد.

تقویم میلادی دارای دو دورهٔ زمانی ست. در دورهٔ ژولینی سال های مضرب عدد ۴ کبیسه اند. در دورهٔ گریگوری هر چهار سال یک دفعه( سال های مضرب ۴) کبیسه است، با این مستثنا که درسال های راس سده، تنها سال های مضرب عدد ۴۰۰ کبیسه اند. در تصحیح تقویمی میلادی، با حذف ده روز از تقویم ژولینی، روزِ بعد از پنج شنبه ۴ اکتبر ۱۵۸۲ ژولینی، جمعه ۱۵ اکتبر گریگوری است؛ و از نظر تاریخی، روزهای ماقبل ۵ اکتبر ۱۵۸۲ میلادی طبق تقویمی ژولینی در نظر گرفته می شود و عملاً ده روز از تاریخ میلادی حذف شده محسوب می گردد.

تقویمی هجری شمسی :

تقویم هجری خورشیدی یا هجری شمسی بر پایهٔ تقویم جلالی با مبدأ هجری است. شروع سال خورشیدی برابراست با اولین روز بهار. تقویمی هجری خورشیدی، اکنون در کشورهای ایران و افغانستان تقویم رسمی است. این تقویم در ایران با تصویب مجلس شورای ملی در ۱۱ فروردین ماه ۱۳۰۴، تقویم رسمی ایران اعلام شد. اسم دوازده ماه تقویم خورشیدی در ایران، نام های امشاسپندان و دیگر الهه های کیش زردشتی است.

آغاز تقویمی هجری شمسی روز جمعه «۱ فروردین ماه سال ۱ هجری خورشیدی»( ۲۹ شعبان ۱ سال قبل از هجرت) برابر با ۱۹ مارس ۶۲۲ میلادی قدیم( ژولینی) و ۲۲ مارس ۶۲۲ میلادی جدید(گرگوری) است. البته روز اول سال یک هجری شمسی( از ۱ فروردین ماه تا ۲۴ شهریور ماه) ۵ ماه و ۲۴ روز پیش از هجرت پیامبر( کمتر از یک سال) است.

هر سال دارای ۴ فصل با نام های بهار، تابستان، پائیز و زمستان است و هر فصل ۳ ماه دارد و هر ماه تقریبا ۴ هفته و هر هفته ۷ روز با نام های شنبه، یک شنبه، دوشنبه، سه شنبه، چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه( آدینه) دارد. هر سال با ۱ فروردین ماه و فصل بهار شروع می شود.

تقویمی هجری قمری :

تقویم هجری قمری، تقویمی براساس چرخش ماه است که توسط مسلمانان و هم در بسياري از کشورهای اسلامی به عنوان سالنمای مذهبی یا در مواردی سالنمای مدنی استفاده می شود. از این سالنما در بسیاری از آیین های اسلامی، مانند روزه، حج، تعیین ماه های حرام، و عزاداری استفاده می شود. در زمان خلافت عمر بن خطاب، خلیفه دوم برای اداره ممالک مفتوحه با کمک دبیران ایرانی اقدام به تأسیس دیوانخانه به سبک ساسانی نمود از نخستین اقدامات دبیران ایجاد مبدأ تقویمی برای سررسید باژ و گزیه( بعدها باج و خراج و جزینه) به تقلید از مبدأ تاریخ یزدجردی بود برای همین تاریخهجرت پیامبراکرم جایگزین تاریخ تاجگذاری شاه ساسانی شد که ۱۶ سال با هم اختلاف داشتند.گاه اجمالاً از آن بعنوان تقویم قمری نیز یاد می شود.

گذشته از جهانی شدن تقویم میلادی در بسياري از کشورهای اسلامی و رسمی شدن تقویمی هجری خورشیدی در ایران و افغانستان، سالنمای هجری قمری سالنمای اصلی سرزمین های اسلامی بود و وقایع تاریخی در اکثر قریب به اتفاق موارد با این تقویمی ثبت می شد.

در این تقویم هر سال ۱۲ ماه دارد که هر کدام باتوجه به ماه هلالی ۲۹روزه یا ۳۰روزه هستند. ماه هلالی یک دور چرخش کره ماه بر مدار خویش بین مسافت زمانی مشاهده دو هلال ماه است که طول میانگین آن( ۲۹روز و ۱۲ساعت و ۴۴دقیقه و ۲٬۷۸ثانیه) می باشد. باتوجه به طول سال قمری واقعی(جمع ۱۲ماه هلالی) برابر ۳۵۴٬۳۶۷۰۸ روز( ۳۵۴روز و ۸ساعت و ۳۵٬۷۱۲ثانیه)، سال تقویم آن ۳۵۴روزه( در سال های معمولی) یا ۳۵۵روزه( در سال های کبیسه) است. ماه های این تقویم به ترتیب عبارتند از:محرم، صفر، ربیع الاول، ربیع الثانی، جمادی الاول، جمادی الثانی، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذیقعده، و ذیحجه.

تقویم در ایران :

استفاده از گاه‌شمار یا تقویم در ایران پیشینه‌ای بسیار کهن دارد. در گذر زمان تقویم ایرانی دگرگونی‌های زیادی کرده‌است. در ایران از تقویم متفاوت مانند تقویم خورشیدی و تقویم قمری و با مبداهای متفاوت مانند تاج‌گذاری یزدگرد سوم یا هجرت پیامبر اسلام استفاده شده و می‌شود.

یکی از کوشش‌های همیشگی ایرانیان، تنظیم تقویم بوده‌است که با زمان طبیعی و دوره رویدادهای کیهانی، حداکثر انطباق را داشته‌باشد. این کوشش منجر به ایجاد و بهره‌برداری از نظام‌های تقویم بسیار متعدد و متنوعی شد که در نهایت با تدوین و تنظیم سالنامه اعتدالی ایرانی به حداکثر دقت ممکن برای تطبیق تقویم قراردادی با سال طبیعی دست یافته شد؛ و امروزه نیز این تقویم همچنان دقیق‌ترین تقویم تاریخ بشر شناخته می‌شود.

گمان نمی‌رود که هیچ مردم و تمدنی به اندازه ایرانیان تا این اندازه به بررسی و پژوهش در تقویم پرداخته‌باشند. فهرست نسخه‌های خطی احمد منزوی، خود به تنهایی نشان‌دهنده بیش از دو هزار نسخه سالنامه خطی منتشرنشده به زبان فارسی است. بیشترین کتیبه‌های باستانی در زمینه نجوم و تقویم که در میان‌رودان بدست آمده‌اند، به دوران فرمانروایی کاسیان و هخامنشیان منسوب هستند. کوشش و پیگیری دانشمندان ایرانی، منجر به پیدایی دقیق‌ترین تقویم جهان در ایران شده‌است.

انواع تقویمهای ایران :

برخی از مشهورترین سال‌شمارهایی که در ایران کاربرد داشته و دارند (تقریباً به ترتیب زمان پیدایش و کاربرد) به شرح زیر است:

تقویم میترایی (آریایی)

تقویم کردی (مادی)

تقویم هخامنشی (پادشاهی)

تقویم زرتشتی (اوستایی)

تقویم اوستایی نو

تقویم میلادی

تقویم خراجی

تقویم یزدگردی

تقویم هجری قمری

تقویم جلالی

تقویم هجری خورشیدی برجی

تقویم هجری خورشیدی

تقویم خوارزمی

تقویم شهریاری

تقویم حیوانی

تقویم طبری (تبری)

تقویم گیلکی

تقویم لکی

تقویم پشتکوهی

تقویم محلی نطنز و کاشان

تقویم بهائی

تقویم شاهنشاهی

تقویم کردی گرمسیری سلطانی

تقویم رسمی ایران

از برخی از این گاه‌شماری‌ها شواهد دقیق و مدونی در دسترس نیست ولی با کاوش متون تاریخی و بررسی زمان‌بندی جشن‌ها و رسوم کهن آریایی مانند نوروز، شب یلدا (چله)، جشن سده و… به میزان زیادی شناخته و دسته‌بندی شده‌اند.

تقویم چینی ها :

چین، یکی از برترین قدرت های سیاسی جهان، در تنظیم تقویم هم تاریخ ساز هزاره دوم میلادی هستند. سال چینی، بر اساس تقویم چینی تعیین شده و جشن ها و ایونت های بسیاری در آن برگزار می شود. دولت جمهوری خلق چین، از تقویم گریگوری استفاده می کند. شروع سال چینی با موقعیت ماه مشخص می شود. صحبت از تقویم گریگوری (GREGORIAN CALENDAR ) توسط POPE GREGORV XIII در قرن شانزدهم میلادی معرفی گردید. تقویم مسیحیان است و در کشور های بسیاری مورد استفاده عموم می باشد. پیش از این، غربی ها از تقویم ژولینی استفاده می کردند.

تقویم هندو :

تقویم هندی اصطلاحی است که به سامانه‌های تقویم رایج در هند گفته می‌شود که دیرینگی آن‌ها به هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. این تقویم‌ها قمری بوده و سال را به ۱۲ چرخهٔ کامل ماه تقسیم می‌کند. این تقویم‌ها همگی از یک مفهوم مشترک برای شمارش زمان استفاده می‌کنند اما تفاوت‌شان از نظر تأکید بر روی ماه یا خورشید و نام ماه‌ها است و اینکه سال با چه ماهی آغاز شود. از آن‌جایی که سال قمری ۳۵۴ روز می‌شود که ۱۱ روز از سال خورشیدی که ۳۶۵ روز است کم‌تر دارد، در ازای هر ۳۰ ماه یک ماه به تقویم اضافه می‌شود تا این اختلاف تا حدی جبران شود.

از میان تقویمهای هندی ویکرم سموت در بخش‌های شمالی و مرکزی هند از همه معروف‌تر است. از دیگر تقویم‌های معروف هندی، تقویم تامیلی در تامیل و تقویم بنگالی در بنگال است که همه آن‌ها بر پایه چرخه ماه هستند. سال نوی آن‌ها در بهار آغاز می‌شود. از تقویم‌هایی که بر پایه چرخه خورشید است، تقویم مالایالم است که در کرالا استفاده می‌شود.

تقویم عبری:

تقویم عبری که در میان ایرانیان یهودی تبار به آن تقویم مختط یا مختلط نیز گفته می‌شود، آغاز آفرینش و خلقت آدم بر اساس کتاب پیدایش را مبدا خود می‌داند. براساس سالهای خورشیدی و ماههای قمری استوار است و به لحاظ کسری ده روزه سال قمری نسبت به شمسی، هر چهارسال یک سال سیزده (۱۳) ماهه محاسبه می‌شود تا تناسب سالها و ماهها برقرار بماند. این تقویم متشکل از ۱۲ ماه ۲۹ یا ۳۰ روزه است.

تقویم کره‌ای :

تقویم کره‌ای تقویم قمری-خورشیدی است که از تقویم چینی اقتباس شده‌است و در کشور کره استفاده می‌شود. این تقویم امروزه در کره به «تقویم قمری» معروف است. شمارش سال‌های این تقویم از ۲۳۳۳ قبل از میلاد شروع می‌شود که تاریخ تأسیس کره توسط دانگون است. در این تقویم، مانند تقویم مغولی هرسال به نام یکی از حیوانات دوازده‌گانه نامگذاری می‌شود.

تقویم گرگوری در کره از سال ۱۸۹۶ به بعد، جایگزین این تقویم شد. اما تقویم قمری در شرایطی مانند تاریخ تولد و فوت و مراسم باستانی و محلی استفاده می‌شود. اغلب در کره مناسبات مربوط به هر دو تقویم جشن گرفته می‌شوند. مانند یکم ژانویه (اولین روز از سال نو میلادی) و ۲۵ دسامبر (روز کریسمس) به عنوان جشن‌های تقویم میلادی و اول ماه یکم (روز سئولال - جشن سال نو) و روز ۱۵ از ماه هشتم (روز چوسِئوک - سپاسگزاری از طبیعت) در تقویم قمری است.

تقویم بودایی :

تقویم بودایی در اصل در مناطق جنوب شرق آسیا در کشورهای کامبوج، تایلند، لائوس، میانمارو سریلانکا در انواع گوناگون استفاده می‌شود. این تقویم یک تقویم بر پایهٔ حرکت زمین به دور خورشید است که دارای ماه‌هایی به طول ۲۹ و ۳۰ روز است؛ و همانند تقویم‌های خورشیدی دیگر دارای یک ماه ۳۰ روزه (یک روز اضافه) در هر شش سال یک بار می‌باشد که به لحاظ جبران چند ساعت اختلاف در هر سال که جمع آن‌ها در هر دوره شش ساله معادل یک روز می‌گردد به کار می‌رود.

این شماره گذاری در محل‌ها و انواع گوناگون این تقویم متفاوت می‌باشد. در تقویم بودایی ابتدای این تقویم ۱۱ مارس ۵۴۵ سال قبل از میلاد مسیح در نظر گرفته شده‌است؛ آن‌ها معتقدند که بودا در این تاریخ از دنیا رفته‌است.

تقویم حیوانی :

تقویم حیوانی یا تقویم دوازده حیوانی یک نوع تقویم ایرانی است که بعد از دوران مغول در ایران متداول شد و تا اوایل قرن حاضر خورشیدی نیز، متداول بوده‌است. این تقویم به جهات بسیار، شبیه به تقویم چینی-اویغوری به نظر می‌آید.

ترکان نام دوازده گونه از جانوران را گرفته و به عنوان نام برای دوازده سال برگزیده‌اند. سال‌های عمر کودکان، تاریخ نبردها و قهرمانی‌ها و دیگر چیزها را با گردش سال‌های دوازده‌گانه می‌شمارند و به یاد می‌سپارند و ریشه آن چنین است که:یکی از خاقانان ترک اراده کرده که تاریخ یکی از نبردهای سال‌ها پیش از خود را بداند و در تاریخ وقوع آن اختلاف افتاد.

از این رو خاقان در این کار با مردم مشورت کرده و در کنگره‌ای گفت: «ما سال‌ها را نیز مانند برج‌های دوازده‌گانه و شمار ماه‌ها، دوازده قرار دهیم و این چونان یادگاری در میان ما باقی بماند.» مردم نیز پذیرفتند پس آنگاه خاقان به شکار بیرون آمد و فرمان داد حیوانات را به طرف رودخانه «ایلا سو» روان سازند. چندی از حیوانات را شکار کردند و گروهی نیز به داخل آب پریدند. دوازده گونه از حیوانات از آب گذشت و نام آن‌ها را بر سال‌ها نهادند نخستین این حیوانات سیچقان (موش) بود که نخستین سال است و پس از آن نام یازده حیوان دیگر را برمی‌شمارد.

او می‌افزاید: ترکان گویند در هر یک از این سال‌ها حکمتی نهفته‌است که بدان تفأل می‌کنند و آن را فرخنده و مبارک می‌شمارند. مثلاً وقتی سال گاو وارد می‌شد، نبردها و قهرمانی‌ها فزونی می‌یافت زیرا گاوها به هم بسیار شاخ زنند و در ستیز باشند در سال مرغ طعام فراوان شود اما در میان مردم تشویش و نگرانی پدید آید. سال تمساح (در تقویم اقتباسی فارسی سال نهنگ)، باران فروان رخ دهد و غیره.

بررسی تقویم حیوانی حکایت از آن دارد که این تقویم از ترکیب برخی اصول تقویم جلالی، تقویم هجری قمری و تقویم دوازده حیوانی چینی-اویغوری شکل گرفته‌است و در طول هفت قرنی که از یورش مغول به ایران می‌گذرد و تا سال ۱۳۰۴ هجری خورشیدی در ایران رایج بوده‌است. هرچند که در طی این چند سده همواره به یک شکل نبوده و در دوره‌های مختلف، تغییراتی نیز در آن پدید آمده‌است.

تقویم بربری :

تقویم بربری، تقویم سالانه است که مردم بربر شمال آفریقا از آن استفاده می‌کنند. این تقویمی در زبان عربی با نام «فلاحی» (کشاورزی) یا «عجمی» شناخته می‌شود. دلیل این نام‌گذاری اعراب این است که آن‌ها از تقویم بربری برای تنظیم کار فصلی کشاورزی‌شان بهره می‌برند. تقویم بربری از نظر زمانی، دقیقاً با تقویم یولیانی مطابقت می‌کند. از تقویم یولیانی پیش از معرفی تقویم گرگوری در اروپا استفاده می‌شد و هم‌اکنون نیز در کلیساهای شرق کاربرد دارد. نام ماه‌های تقویمی جدید بربر از نام‌های رومی قدیمی استفاده شده در تقویمی یولیانی گرفته شده‌است.

تقویم ارمنی :

تقویمی ارمنی ، تقویم مردم ارمنی است.ارمنستان نیز به منزلهٔ سرزمینی تاریخی و کهن از گذشته تا به امروز تقویم‌های متنوعی داشته‌است.

تقویم هجری خورشیدی از جمله تقویم‌هایی بوده که در دوره‌های مختلف در ارمنستان کاربردی ویژه داشته. از آنجا که خورشید جزء خدایان اصلی ارمنیان باستان محسوب می‌شده‌ استفاده از این تقویم نیز توجیه‌پذیر است. در مورد تقویم قمری هنوز برای ما مشخص نیست که آیا این نوع تقویم نیز در ارمنستان کاربرد داشته‌است یا خیر.

ستاره‌شناسان زوراتس کارر از ۷٬۵۰۰ سال پیش به این موضوع پی برده بودند و می‌دانستند که برای داشتن تقویمی ثابت، که در آن تاریخ جشن‌ها تغییر نیابد و متناسب با حرکت خورشید باشد، می‌بایست هر ۴ سال یک بار ۱ روز به این تقویم بیفزایند. با این محاسبات تقویمی ثابت در رصدخانهٔ کاراهونج تدوین شد که مطابق آن روز اول سال از اعتدال بهاری (۲۱ مارس) و ساعت ۶ صبح یا بعد از ظهر شروع می‌شد.

به این ترتیب، یک دورهٔ ۱۴۶۱ ساله یک دورهٔ ارمنی نامیده شد. ارمنیان طی ۵٬۰۰۰ سال (تا سده ۱۹ (میلادی)) به‌طور هم‌زمان از دو تقویم ثابت و متحرک استفاده می‌کردند و نحوهٔ استفاده از این تقویم را به ملل دیگر نیز آموخته بودند.

تقویم ساده و منظم، تقسیم‌بندی ۳۰ روزهٔ ماه‌ها، وجود ۵ روز اضافی در آخر سال، نام‌گذاری روزهای ماه، انتساب هر ماه و هر روز به ایزدی خاص، گرفتن جشن در روزهایی که نام آن روز با نام ماه یکی می‌شده، نام‌گذاری روز نوزدهم ماه نخست به نام همان ماه، نگه داشتن کبیسه مخصوصاً از سوی روحانیان و وجود دورهٔ ۱۴۶۱ ساله همگی تشابهاتی در گاه‌شماری‌های ارمنی، ایرانی و مصری هستند که نشان دهندهٔ نزدیکی و قرابت فرهنگی این ملل باستانی‌اند.

تقویم کردی :

تقویم کردی یا کردی مادی، براساس تقویم هجری خورشیدی است و از آنجا که به‌طور معمول مبدأ آن، تأسیس حکومت مادها در ایران یا در بعضی مناطق، فتح نینوا بدست مادها، دانسته شده‌است به تقویم مادی نیز مشهور است.

تقویم کردی در گذشته از تقویم بابلی گرفته شده بود و به صورت گاه‌شماری‌های خورشیدی-مهی محاسبه می‌شد ولی الآن یک تقویم خورشیدی است با این تفاوت که مبدأ آن تأسیس دولت ماد می‌باشد.

تقویم کردی یکی از گاه‌شماری‌های کردستان است که برخلاف سایر گاه‌شماری‌های دیگر مبدأیی متفاوت با مبدأ تقویم هجری شمسی دارد، مبدأ مفروضی مربوط به فتح نینوا (پایتخت امپراتوری باستانی آشور) به دست هووخشتره در ۶۱۲ ق. م نیز برای آن انتخاب شده‌است که امروزه نیز در تقویم‌های چاپی از آن استفاده می‌شود. بین نواحی کردنشین، صورت‌های مشابه نام کردی ماه‌ها وجود دارد این نام‌ها در تقویم کردی برگرفته از نام‌های اصیل و محلی کردی می‌باشد.

تقویم کردی گرمسیری سلطانی :

تقویم کردی گرمسیری سلطانی یا تقویم یاری بیشتر مورد استفاده جامعه یارسان (اهل حق) می‌باشد. قوانین تقویمی، اسامی ماه‌های کردی و زمان روزه در دین یارسان مخصوص به خود است. تقویم کردی گرمسیری سلطانی، تلاش سید خلیل عالی نژاد می‌باشد که به تأیید مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران رسیده‌است.

مبدأ تقویم کردی در مناطق مختلف متفاوت بوده، و مبدأ این تقویم تولد سلطان سید اسحاق برزنجه‌ای (مؤسس مسلک اهل حق) می‌باشد که تفاضل آن با تقویم هجری شمسی و تقویم رسمی ایران ۶۲۸ سال باشد؛ و با کاستن ۶۲۸ سال از تقویم هجری شمسی، سال تقویم کردی سلطانی بدست می‌آید. همچنین در این تقویم مانند تقویم هجری شمسی جشن نوروز باستانی «اول فروردین» (به کردی: گولەداران) وجود دارد اما سال آن بیش از یکماه جلوتر از آن یعنی ۲۵ بهمن سال قبل آغاز می‌شود. از این رو تفاضل ایندو تقویم در ۲۵ بهمن تا پایان اسفندماه خورشیدی ۶۲۷ سال است.

منبع: بیتوته