در سال های اخیر همیشه دو هفته مانده به تابستان، بحث بحران آب و صرفه جویی نقل محافل کارشناسی می شد. اما امسال حتی ترس نداشتن آب وارد محافل عمومی شده است. حالا به هر طرف رو بر می گردانیم، بحث، بحث آب است. رسانه ها پر شده اند از نشست ها و نظرات کارشناسان. چراکه امسال شرایط وخیم تر است و وضع آب به خوبی دو سال گذشته نیست. این را از وضعیت استان هایی چون اصفهان، خوزستان، چهارمحال و بختیاری و سیستان و بلوچستان می توان فهمید. استان هایی که همین الان درگیر مشکلات آب و حقابه های پرداخت نشده خود هستند.

مسلما آب آنقدر مهم است که بودنش، وفور نعمت می آورد و نبودنش ترس و دشمنی.

داستان دهات هایی که بر سر آب جدال می کردند فراموش نشده و دوباره ترسش را راهی دلهای همه ما کرده است. بحث آب دهه هاست ادامه دارد و همه از یک ترس بزرگ در ایران سخن می گفتند. مدیریت آب و توجه به سختی هایی که در آینده گریبان همه ما را خواهد گرفت. از سازمان ملل گرفته تا نشریه های تخصصی علوم طبیعی و فعالان محیط زیستی، همه در یک کلام می گویند: «ایران دهه ها زمان را که می توانست صرف مدیریت بهینه آب کند، خواه یا ناخواه از دست داده و سفره های زیرزمینی آب را تا ۷۰ درصد مصرف کرده است.»

در همین رابطه دکتر محمد رضا محبوب فر، عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار در گفتگوی اختصاصی با رسانه تحلیلی دانشگاه علامه طباطبائی «عطنا»، می گوید: «بحران هایی که در برخی از استان ها رخ داده مردم را از نحوه مدیریت آب ناراضی ساخته و نگرانی که مردم استان های شمالی ایران نسبت به انتقال آب از دریای خزر به فلات مرکزی دارند و همچنین مشکلات کشاورزان استان های اصفهان، چهارمحال و بختیاری و خوزستان و البته سیستان و بلوچستان، همگی دلالت بر وضعیت نگران کننده آب در کشور دارد.»

محبوب فر که در دانشگاه های تهران و اصفهان تدریس می کند، بارها نسبت به آینده آب در ایران هشدار داده است. او هر جا رسیده است در مورد آب و اهمیت آن و خطراتی که از نظر کمبود منابع آبی در پیش رو داریم گفته است.

او توضیح می دهد: «تعداد ۷ هزار روستا در ایران دچار کم آبی و مشکلات آبی هستند و تاکید می کند که این روستاها با تنش آبی دست و پنجه نرم می کنند و با تانکر به آنها آب می رسانند. بین ۷۰ تا ۹۰ درصد از اراضی ایران از نظر امنیت نسلی به دلیل کاهش زادو ولد و امنیت آبی در حال سقوط می باشند.»

او راه حل را در گشایش سیاسی و اقتصادی می داند. معتقد است که گشایش سیاسی باید اتفاق بیفتد به این دلیل که بسیاری از مدیران ما نگاه سیاسی، قومی و قبیله ای دارند و پست ها را به نفع خود محاصره کرده اند و جای افراد خلاق و جوان را گرفته اند و همین حلقه بسته مدیریتی وضعیت آب را به شکل امروز درآورده است. گشایش اقتصادی هم باید اتفاق بیفتد زیرا که بسیاری از نیروگاه ها و صنعت و کشاورزی ما آب بر هستند و متاسفانه تجهیزاتشان مستهلک شده و پاسخگوی آب مصرفیشان نیست.

آنچه این فعال محیط زیستی به آن اشاره دارد تغییر اساسی در صنعت کشاورزی و دیگر صنایع ماست که تحریم ها آنها را فلج ساخته و با دانش روز مدرن نشده اند و از همین رو مقدار آبی که با سیستم سنتی خود استفاده می کنند بسیار بالا و غیرصرفه است.

مساله کم آبی آنقدر جدی است که می تواند ۵۰ درصد از مردم ایران را تحت تاثیر خود قرار داده و معیشت آنها را مختل کند.

مثلا در همین استان اصفهان، که کشاورزان نسبت به کم آبی بسیار ناراضی بوده و نگران آینده خود هستند می گویند که مشکلاتشان نسبت به دو سال قبل ۹۰ درصد افزایش یافته است و حقابه هایشان پرداخت نشده و اذیت شده اند.

عشایر هم از کم آبی می نالند و در سال جاری خبر رسیده است که مجبور شده اند تعدا بالایی از دام های خود را با قیمت ارزان به فروش برسانند. چرا؟ آنها می ترسند که دامها از کم آبی تلف شوند و سرمایه شان از دستشان برود. ولی یک سوال جایش خالیست و آن اینکه: عشایری که دام نداشته باشد به چه دلخوش باشد؟ دامی که آب نداشته باشد چکار کند؟

کارشناسان معتقدند که ایران در ۲۵ سال گذشته به هیچ وجه ترسالی نداشته و در خشکسالی به سر می برده است.

از یک طرف سدسازی های بی رویه را داشته ایم و از سوی دیگر کف کنی چاه هایی که بعضی از آنها به عمق ۳ هزار متری زمین می رسند و آب های لایه های زیرین زمین را استخراج می کنند و همین باعث زلزله و تکانه های زمین می شود و سال به سال این وضعیت بدتر می شود.

با حجم اندک آبی که ما در اختیار داریم و با توجه به جمعیت فعلی ایران، این نگرانی بین کشاورزان و دامداران و بسیاری از متخصصین وجود دارد که با وضع رو به وخامت آب، چه باید کرد؟

بحث انتقال آب از منطقه ای به منطقه دیگر و حتی شیرین سازی آب دریا هم بارها به عنوان راه حل از طرف برخی مسئولان ارائه شده است. اما کارشناسان محیط زیست می گویند این روشها محیط زیست را به خطر انداخته و اکوسیستم را تغییر می دهد.

بحران آب به سمتی حرکت می کند که اهالی هر منطقه ای فقط به منطقه خود فکر می کند. در حالی که همه استانهای ایران در درگیری با آب روبه رو شده یا رو به رو خواهند شد. با وجود بحران آب، امنیت غذایی هم در خطر جدی قرار می گیرد. تخلیه سفره‌های آب‌های زیرزمینی و بیکاری کشاورزان و تبدیل اراضی کشاورزی به بیابان و در نهایت کاهش چشمگیر تولیدات کشاورزی از عواقب این بحران است.

در این شرایط آیا دوباره به گذشته های دور برگشته و شاهد جنگ های قومی و قبیله ای برای سهم آب خواهیم بود؟ آنچه مشخص است مردم از آینده این بحران نگرانند؛ چنانکه اخیرا خبرگزاری ایرنا در یک نظرسنجی از مخاطبان خود پرسیده تا چه میزان نگران آثار کم آبی و خشکسالی در سال جاری هستید؟، در پاسخ ۶۷ درصد گزینه «زیاد» را انتخاب کرده اند و ۲۲.۸ درصد گفتند «تا حدی» و تنها ۱۰.۳ درصد نگرانی کمی داشتند.

چه شد که به اینجا رسیدیم؟

محمد درویش عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، بحران کم آبی را نتیجه ایجاد سدهای بی برنامه و کشاورزی سنتی و استفاده بی رویه و بدون کارشناسی آب در حوزه صنایعی همچون فولادسازی می داند.

او بر این گفته اش بارها تاکید کرده است که دنیا سالهاست مکانیزم حوزه های کشاورزی و صنعتی خود را برای صرفه جویی در آب و کاهش هدررفت آب های مصرفی تغییر داده است ولی در ایران مجموعه کارهای اشتباه، مدام در حال تکرار است.

درویش اتفاقا کم آبی را محصول دست انسان می داند و می گوید که این نوع کم آبی که در ایران داریم را خودمان ایجاد کردیم. در حالی که منابع آبی کافی در اختیار داشتیم ولی قادر به مدیریت آن نبودیم و خود را در مهلکه بزرگی گرفتار کرده ایم.

این گفته های این استاد دانشگاه و فعال محیط زیستی، لزوم تغییرات اساسی در نحوه استفاده و بهره برداری از آب را به ما گوشزد می کند. تذکری که اگر تا دیروز به آن توجه نکردیم از امروز باید به جد به دنبال تغییر عادات ناپسند چه در حوزه مصارف خانگی و چه حوزه کشاورزی و یا در حوزه های صنعتی و … باشیم. و همانطور که کارشناسان هشدار داده اند بحث آب در بهار و تابستان امسال، بسیار داغ خواهد بود.

گزارش: رعنا امیری