زیبای ارومیه / آجر‌های خوش نقش‌ونگار سه‌گنبد (فیلم)

کیفیت پایین:

کیفیت خوب:

عصر ایران؛ محسن ظهوری - مدور، یک‌‌رنگ و خوش نقش‌ونگار، ایستاده در دل شهر. سه‌گنبد صدایش می‌زنند؛ نامی عجیب برای برجی تاریخی که از زیباترین بناهای شهر ارومیه است. داستان این برج تاریخی را در این قسمت از «ایران به روایت آثار» ببینید.

«ایران به روایت آثار» مجموعه‌ گزارشی ویدئویی است که هر هفته شنبه‌ها در عصر ایران منتشر می‌شود. قسمت شصتم این مجموعه را می‌توانید روز شنبه ۶ شهریورماه ببینید.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

در قسمت قبل منتشر شد:

ایران به روایت آثار؛ قسمت پنجاه و هشتم: خیابان شریعتی

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

حالا در میان ساختمان‌های مسکونی است. اما قبل‌تر اینطور نبود. آن را بیرون از شهر ساخته بودند؛ بیرون از دروازه تاریخی بازارباش که اطرافش را گورهای بسیاری احاطه کرده بود. این برج چیست و چرا آن را سه‌گنبد می‌نامند؟

«نیکلای خانیکوف» پژوهشگر روسی نخستین کسی است که کتیبه‌های این بنا را خواند. پس فهمیدیم که سال ۵۸۰ قمری ساخته شده؛ یعنی در عصر سلجوقی به سال ۵۶۳ خورشیدی. در زمانه‌ای که اتابکان آذربایجان علم استقلال برافراشته بودند و در پی جدا کردن حکومت خود از سلجوقیان بودند.

سال‌ها بعد وقتی «عبدالله قوچانی» کارشناس خطوط اسلامی دوباره کتیبه‌های این بنا را خواند، نام سازنده آن را هم فهمیدیم؛ «منصور بن موسی» که به دستور حاکمی به‌نام «شیشقاط مظفری» آن را ساخته. احتمالا سپهسالارِ سپاه «مظفرالدین قزل‌ارسلان عثمان»، از حکمرانان اتابکان آذربایجان؛ کسی که روزگار حکمرانی‌اش (همچون پدر و برادرش که پیش از او حاکم بودند)، آشفته بود از نبرد سلجوقیان، قدرت گرفتن خوارزمشاهیان و تلاش خلیفه عباسی برای نگه داشتن قدرت. سه‌گنبد در همین دوران پرتلاطم ساخته شده؛ اثری زیبا برای آرامگاه امرای وقت.

برج‌مقبره‌ای شبیه به برج‌های سلجوقی شِبلی در دماوند، گنبد سرخ در مراغه و طغرل در شهرری. یک‌دست آجرکاری شده با سردری بزرگ و کتیبه‌هایی احاطه شده در نقش‌ونگارهای هندسی. سه کتیبه‌ به خط کوفی با نقوشی هندسی که اولی روی ورودی و زیر طاق‌نمایی مقرنس‌کاری شده قرار گرفته، دومی بر بالای این طاق‌نمای هلالی است و سومی هم بر حاشیه قابی قرار گرفته که درگاه ورودی را احاطه کرده. نقش‌ونگارها و کتیبه‌هایی ساخته شده از سنگ که مهارت معمار را در تزئین بنا نشان می‌دهد. به خصوص اگر با دقت بیشتری به آجرکاری خود بنا دقت کنیم. در نظر اول انگار چهار لوزی کوچک کنار هم قرار گرفته‌اند تا لوزی بزرگی را شکل دهند که در میان خطوطی از آجرها احاطه شده تا لوزی بزرگ‌تری شکل بگیرد. مهارتی شگفت‌انگیز در تزئینات آجرکاری که اوجش مربوط به همین دوران یعنی سلجوقیان است و نمونه‌ای عالی از آن یعنی گنبد علویان را در قسمت پنجاه‌ودوم ایران به روایت آثار دیدیم.

اما به گفته قوچانی، با دقت بیشتری بر تزئینات بدنه سه‌گنبد، می‌توان دریافت صرفا نه با نقوش لوزی طرف نیستیم بلکه با تکرار نام الله مواجه شده‌ایم. هنرمند به زیبایی با تکرار نام چهار الله کنار هم، کل بنا را آجرکاری کرده؛ نمونه‌ای اولیه از گنبدهای موسوم به الله‌الله که بعدها شکل نوین و تغییریافته‌اش می‌شود بقعه شیخ‌صفی در اردبیل که با کاشی‌کاری آبی‌رنگ تکرار کلمه الله را بر بدنه آجری آرامگاه نقش زده.

اما معمار سه‌گنبد نمی‌خواسته از رنگ استفاده کند. بنایی ساخته تک‌رنگ از سنگ و آجر قهوه‌ای روشن، و در عین سادگی اثری خلاقانه را به وجود آورده. بنایی دو طبقه با دو در ورودی که حالا در طبقه اول آن پشت پلکانی فلزی قرار گرفته. واردش شویم.

اینجا سرداب یا دخمه بناست، جایی برای دفن امرای آن دوران با سقفی قوسی‌شکل از آجر که این طبقه را از طبقه بالایی جدا می‌کند. در دو طرف این طبقه دو دریچه قرار گرفته که به آن دریچه تیراندازی می‌گویند و روشنایی دخمه را هم در روز تامین می‌کند.

طبقه دوم، عبادتگاه یا شیون‌‌گاه است با بقایای محرابی سیاه‌رنگ و جای دست‌هایی که در مرمت بنا یافت شدند. می‌گویند شاید اثر دست معماری بوده که این بنا را ساخته و حالا اینطور اثرش را امضا کرده. اینجا برای کسانی است که به زیارت این مقبره می‌آمدند و حالا عکس‌های از آثار تاریخی ارومیه در آن گذاشته‌اند.

پلان این طبقه مربع شکل بوده که با گوشه‌سازی‌های چهارگانه در قسمت سقف به دایره تبدیل شده و سپس گنبد آجر پوششی روی آن اجرا شده است. می‌گویند بر بالای این برج هم گنبد دیگری قرار داشته و برای همین آن را سه گنبد خوانده‌اند؛ یکی گنبد روی سرداب، دومی بر بالای عبادتگاه و سومی روی خود بنا. البته این تنها یکی از حدس‌ها درباره نامگذاری آن است. برخی اعتقاد دارند شاید در همین محوطه سه برج گنبدی یک شکل قرار داشته‌اند که حالا یکی‌شان باقی مانده. عده‌ای می‌گویند دو بنای دیگر در مجاورت روستای چهریق بوده و مجموع آن‌ها را سه گنبد می‌گفته‌اند. فعلا تمام این‌ها حدس و گمان است و نمی‌توان نظر قاطعی داد.

آن‌چه می‌توان با قطعیت گفت این است که سه‌گنبد، نمونه‌ای زیبا از آجرکاری در معماری ایران است که امروزه فراموش شده. اثری زیبا و منحصربه‌فرد از ذوق یک معمار هنرمند در تزئین بنا با آجر. بنایی که سال ۱۳۱۴ به ثبت ملی رسید و بعدها بخش‌های فروریخته‌اش را مرمت کنند تا برای آیندگان به یادگار بماند.

ادارات و دانشگاه های استان تهران پنجشنبه تعطیل شد

تماشاخانه

آنچه از بم برجای ماند / ۲۱ سال بعد، هنوز برخی زخم‌ها باز هستند (فیلم)

درماندگی ارتش اسراییل و روی آوردن به ربات ها / بیمارستان کمال عدوان با ربات منفجر شد (فیلم)

فیلم های دیگر