شب یلدا به‌عنوان یک پدیده فرهنگی و اجتماعی باستانی، با تمام جذابیت‌ها و زیبایی‌ها می‌تواند همچون سایر آیین‌های سنتی و مذهبی، وسیله‌ای برای جذب گردشگران فرهنگی باشد.

دکتر منوچهر جهانیان*

سرزمین کهن و باستانی ایران، از دیرباز سرشار از آیین‌ها، سنت‌ها، آداب و رسوم و جشن‌هایی بوده که ریشه در اندیشه والای ایرانیان و مردمان این دیار کهن و تمدن ساز داشته و در قالب فرهنگ عامه و فولکلور، فرهنگ ملی و شیوۀ معیشت ساکنین بومی و محلی این مرزوبوم تبلور یافته است.

همه آن‌ها نمادی از تمدن و باورهای مردمی است که همواره حافظ و برگزارکننده نیک‌ترین آیین‌ها بوده‌اند. در این آیین‌ها، اسطوره و واقعیت با هم گره خورده است تا انسانی‌ترین باورها و اجتماعی‌ترین سنت‌ها را بیافرینند.

شب یلدا یا همان شب چله اول زمستان و همچنین چله کوچک یا دوم که از نیمه دوم زمستان شروع می‌شود؛ همچون سایر مراسم‌ آیینی ایرانیان، سنتی زیبا و ابداعی بی‌نظیر است؛ نمادی دیگر از پیوند ایرانی با مظاهر قدرت پروردگار در طبیعت و فرصتی برای گردهمایی، باهم‌بودن و تحکیم روابط خانوادگی، دوستی و صمیمیت.

بهانه ای برای شناخت آیین‌های خاص این مراسم در مناطق و نواحی مختلف ایران‌زمین؛ گردشگران امروز صرفاً برای تفریح و سرگرمی و دیدار صرف از ظاهر یک اثر و جاذبه سفر نمی‌کنند. بلکه در تاروپود هر سفر، جوهری از حس نوع‌دوستی و دیگر دوستی، علاقه و تمایلی به کسب شناخت از دیگر فرهنگ‌ها وجود دارد. جاذبه‌های بی‌نظیر فرهنگی، تاریخی و تمدنی، طبیعی و فرهنگ‌عامه و ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی در مناطق مختلف ایران دربرگیرنده آیین‌ها، سنت‌ها، آداب‌ورسوم در مناطق مختلف ایران‌زمین است. که تحولات جامعه مدرن و تغییر سریع پدیده‌ها، مجال اندکی برای دوباره‌دیدن و دوباره‌اندیشیدن باقی می‌گذارد!

اینکه از چه دریچه ای به فرهنگ و هنر و مراسمات آیینی مناطق و نواحی نگاه شود. فرهنگ و امور اجتماعی با چه معیارهای زیباشناختی سنجیده شود.

این امر در دنیای امروز نیازمند بازشناسی و نگاه عمیق همراه با شناخت و آگاهی و سیر در اعماق تاریخ است. به باور اهل فرهنگ و هنر، به لحظه ها اندیشیدن و به جلوه‌های کوتاه توجه‌داشتن، همۀ آن چیزهایی است که مردمان امروزی در پی آن‌اند که به زندگی بشر روشنی و امید ببخشند. هنرهای بومی و فرهنگ‌عامه در میان اقوام مختلف می‌توانند در سرشت امروزی و مردمان شهری تأثیر بگذارد و برای لحظاتی ساکنین شهرنشین را مسحور نشاط و شادابی و زندگی مناطق مختلف و احساس بودن با آن‌ها ایجاد کند. زوایایی که در فرهنگ هر مقصد وجود دارد، جاذبه‌هایی ارزشمند و غیرقابل جایگزین برای آن مقصد خواهد بود و بدون شک تأثیر قابل‌توجهی در جذب گردشگر و توسعۀ گردشگری خواهد داشت.

مراسم شب یلدا به‌عنوان یک پدیده فرهنگی و اجتماعی باستانی، با تمام جذابیت‌ها و زیبایی‌هایی که دارد، می‌تواند همچون سایر آیین‌های سنتی و مذهبی، وسیله‌ای برای جذب گردشگران فرهنگی باشد.

هرچند که امروزه این مراسم در بین ایرانیان با شکوه خاصی همچون گذشته برگزار می‌شود، اما می‌توان آن را با برنامه‌ریزی و بازتاب بیشتری در عرصه جهانی معرفی و مطرح کرد..

به‌گونه‌ای که بازدید از این جاذبۀ میراث معنوی، مورد تمایل گردشگران بازارهای هدف قرار گیرد. بدیهی است،فراوانی و پراکندگی میراث ناملموس به اشکال مختلف و آیین ها و مراسم های خاص مناطق و مقاصد در روزها و ماه‌های مختلف سال، در صورتیکه مورد توجه متولیان حوزه میراث فرهنگی و گردشگری قرار گیرد؛ می‌تواند مشکل فصلی‌بودن تقاضای گردشگری در کشور را سامان بخشید.

با توجه به اینکه هر یک از استان‌های کشورمان به فراخور تنوع قومی و فرهنگی، دارای آداب‌ورسوم خاصی جهت برگزاری این آیین باستانی هستند. جشن شب یلدا در هر منطقه ای از کشور به شیوه‌ای خاص برگزار می‌شود، فرصت مناسبی برای تشویق هم‌وطنان به سفرهای داخلی در زمستان و بازدید از مراسم ویژۀ اقوام گوناگون در این شب است که می‌تواند منجر به توسعۀ گردشگری داخلی گردد.

لزوم این امر، آشنایی کامل با چگونگی و فلسفه وجودی این مراسم آیینی و همت در استمرار برگزاری این مراسم در بین ایرانیان است. مراسم شب یلدا همچون سایر آیین‌های تاریخی این مرزوبوم، میراث معنوی همه نسل‌ها در طی قرون و اعصار بوده، حفظ و استمرار این میراث فرهنگی؛ درواقع منابعی پایدار و تمام‌نشدنی از جاذبه‌های گردشگری فرهنگی برای کشورمان به ارمغان خواهد آورد.

شب یلدا یکی از سنتهای زیبای ایرانی است که از گذشته‌های دور به امروز رسیده و در طول گذر زمان دستخوش تغییراتی همانند: حافظ خوانی به بهانه فال گرفتن که معمولاً چند غزل از حافظ را می‌خوانند، قصه گویی و داستانسرایی، بازی‌های محلی، جمع‌شدن کوچکترها در خانه بزرگان خانواده و شب‌نشینی‌های همراه با تعمیق روابط عاطفی و احساسی میان افراد خانواده و حتی اقوام، خویشان و همسایگان که متأسفانه امروزه در فضای مجازی و نفوذ آن در بین خانواده، این قبیل مراسمات یا بهتر بگویم فرهنگ‌عامه نمودهای خود را کمرنگ‌تر نمایان می‌سازد.

سنت‌هایی که در این شب آیینی به اجرا گذاشته می‌شود اعم از گردهم‌آمدن‌ها، خوراکی‌های مخصوص شب یلدا، روایت داستان، شب‌زنده‌داری و ... را می‌توان در سطحی گسترده‌تر و در عین حفظ اصالت، به صورتی برنامه‌ریزی‌شده و جذاب‌تر برگزار نمود.

برنامه‌ریزی در جهت برگزاری یکپارچه و هم‌زمان این مراسم در تمام استان‌های کشور از جانب سازمان متولی گردشگری و بازتاب رسانه‌ای و پخش زنده و هم‌زمان از طریق رسانه ها گامی بلند در جهت معرفی و شناساندن این آیین به مردمان جهان و علاقمندان به فرهنگ ایران خواهد بود.

از دیگر سو معرفی این مراسم از طریق فضای مجازی، همراه با عکس‌ها و فیلم‌های جذاب از نمایش این مراسم به زبان‌ کشورهای بازار هدف می‌تواند مردم سایر کشورها با فرهنگ‌های متفاوت را با آیین کهن ایرانی آشنا کند و با بزرگداشت این‌گونه مراسمات و فرهنگ‌عامه به‌نوعی از هیاهوی زندگی شهری و فضای مجازی با فضای حقیقی و واقعی یک رابطه عاطفی و احساسی برقرار نمود و مهم‌تر از آن فرهنگ‌عامه را که تبلور هویت و اعتقادات دینی و ملی ما ایرانیان است، حفظ و حراست کرد.

در این رهگذر همه ما مسئول و تأثیرگذار هستیم. حفظ آداب‌ورسوم و سنن کهن ایرانی وظیفه تمام افرادی است که به این مرزوبوم دلبستگی و تعلق‌خاطر دارند. وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی با همراهی سایر دستگاه‌های فرهنگی ازجمله دفتر منطقه‌ای یونسکو در این زمینه می‌توانند نقش تأثیرگذاری در معرفی یلدای ایرانی به سایر مردمان جهان و تلاش در جهت ثبت جهانی آن در فهرست میراث فرهنگی ناملموس در حافظه یونسکو همت گمارند. باید توجه داشت که توسعۀ گردشگری از طریق توسعه و ترویج آداب‌ورسوم نه‌تنها به بخش اقتصادی و ایجاد اشتغال‌ و درآمدزایی و رفاه برای جوامع میزبان و محلی کمک می‌کند؛ گامی در حفظ و صیانت از تاریخ و تمدن و میراث فرهنگی کهن این مرز پرگهر نیز نقش بسزایی خواهد داشت.

*رییس دانشکده علوم گردشگری دانشگاه علم و فرهنگ و رئیس کانون هماهنگی دانش، صنعت و بازار گردشگری