سرنوشت شاخص‌ترین فیلم‌های توقیفی/ از «برزخی‌ها» تا «قاتل و وحشی»

تاریخ سینمای ایران را از هر طرف ورق بزنی یک واژه در آن خودنمایی می‌کند: «توقیف». ربطی هم به پیش و پس از انقلاب و یا دولت‌های مختلف ندارد. برخی فیلم‌ها از نظر مسئولان وقت شایسته دریافت پروانه نمایش نبوده‌اند و برای مدتی یا همیشه مهر توقیف خورده‌اند. همزمان با برگزاری جشنواره سینما حقیقت و نمایش مستند «برزخی‌ها» مروری داریم بر فیلم‌های شاخصی که پس از انقلاب به محاق رفتند. این مستند به کارگردانی عارف افشار، محصول سازمان اوج است که ماجرای فیلم «برزخی‌ها» از تولید تا توقیف را واکاوی کرده.

برزخی‌ها

سعید مطلبی (نویسنده) و ایرج قادری (کارگردان) سال ۵۸ و همزمان با تغییر حکومت در ایران سراغ فیلم «برزخی‌ها» رفتند که داستانی مرتبط با میهن پرستی دارد. آن‌ها می‌خواستند با ساخت این فیلم همراهی خود با انقلاب را اثبات کنند. حتی محمدعلی فردین، ناصر ملک مطیعی و سعید راد را با خود همراه کردند. «برزخی‌ها» سال ۵۹ اکران شد و مورد استقبال قرار گرفت. با این حال برخی چهره‌های تندرو، سابقه نویسنده، کارگردان و برخی بازیگران فیلم در سینمای پیش از انقلاب را مستمسک توقیف «برزخی‌ها» قرار دادند. پس از آن فیلم هیچ گاه رنگ پرده ندید و سرنوشت تلخی برای چهره‌های مذکور، رقم خورد. در مستند «برزخی ها» ضمن روایت آن چه رخ داد، با تاثر از این اتفاق یاد می‌شود.

خط قرمز

مسعود کیمیایی سال ۱۳۶۰ فیلم «خط قرمز» را کارگردانی کرد. داستان فیلم درباره یک مامور ساواک است که در دوران انقلاب پای او و خانواده‌اش به یک پرونده امنیتی باز می‌شود. فیلم از نظر محتوایی همسو با انقلاب است اما به دلیل تصویب قانون حجاب در سینما اجازه اکران نداشت و ۳۷ سال بعد از نسخه با کیفیت آن در قالب یک اکران خصوصی در خانه سینما رونمایی شد.

حاجی واشنگتن

فیلم «حاجی واشنگتن» ساخته علی حاتمی سال ۶۱ در جشنواره فجر به نمایش درآمد و بعد از آن به محاق رفت. داستان فیلم در دوران قاجار می‌گذرد و قصه مردی است که به عنوان اولین سفیر ایران به ینگه دنیا دنیا می‌رود. حاتمی در این فیلم کنایه‌ای روشن به سیاست و سیاسیون می‌زند و نقدی اساسی بر رفتار کسانی که تشنه قدرت هستند، وارد می‌کند. فیلم پس از ۱۷ سال توقیف، سال ۷۷ روی پرده رفت و اکران مهجوری داشت. خود علی حاتمی هم در قید حیات نبود.

باشو غریبه کوچک، چریکه تارا و مرگ یزدگرد

بهرام بیضایی سال ۶۴، «باشو غریبه کوچک» را ساخت. فیلم اما به مذاق مسولان وقت خوش نیامد و برچسپ ضدجنگ به آن خورد. فیلم محصول دورانی است که همه تولیدات سینمای ایران در خدمت تهییج حس حماسی و تشویق مردم به حضور در جبهه‌ها بود. سال ۶۸ به اقتضاء فضای جامعه و پایان جنگ مسولان تشخیص دادند حالا وقت آن است که «باشو غریبه کوچک» روی پرده برود. این فیلم بارها از تلویزیون هم پخش شده است. در کارنامه بیضایی دو فیلم توقیفی «چریکه تارا» و «مرگ یزدگرد» که به ترتیب سال ۵۷ و ۵۸ ساخته شدند، هم دیده می‌شود. حجاب بازیگران عامل اصلی توقیف آن‌ها است.

بانو و سنتوری

داریوش مهرجویی با «دایره مینا» طعم توقیف و رفع توقیف را از پیش از انقلاب چشیده بود. «بانو» هفتمین فیلم او نیز سرنوشتی مشابه پیدا کرد. می‌گویند نوع نگاه فیلم به قشر فرودست و مستضعف و وجود صحنه‌هایی از رقص و آواز این فیلم را به مدت هفت سال در صف انتظار اکران قرار داد. در زمان نمایش عمومی فیلم هم اعتراض‌هایی در برخی رسانه‌ها شکل گرفت اما مانع از تداوم اکران «بانو» نشد. زمان گذشت و سال ۸۶ دیگر فیلم مهرجویی یعنی «سنتوری» هم مهر توقیف خورد. این اتفاق زمانی رخ داد که سینماها آماده اکران فیلم بودند. شائبه توهین به طبقه مذهبی، از جمله عواملی است که «سنتوری» را دچار مشکل کرد. هفت ماه بعد نسخه قاچاق آن بیرون آمد و بالاخره سال ۸۹ نسخه خانگی فیلم توزیع شد.

فیلم برزخی‌ها

آدم برفی

داوود میرباقری «آدم برفی» را سال ۷۳ ساخت اما به دلیل زن پوشی اکبر عبدی به مدت سه سال اجازه اکران بدست نیاورد. نمایش عمومی فیلم خالی از حاشیه هم نبود و تجمع‌های مختلفی در اعتراض به اکران آن شکل گرفت. بویژه اینکه اکران فیلم همزمان شده بود با نمایش فیلم «تحفه هند» محمد رضا زهتابی. همین حساسیت‌ها را نسبت به سیاست‌های فرهنگی دوره اصلاحات بیشتر کرده بود. سال‌ها بعد «آدم برفی» از تلویزیون هم پخش شد و نگاه دلسوزانه میرباقری درباره وطن در این فیلم مورد توجه قرار گرفت.

دیدار

در جشنواره سیزدهم فجر برای نخستین بار «دیدار» به نمایش درآمد. محمدرضا هنرمند با این فیلم قصد داشت سوژه‌ای در جهت همدلی ارامنه و مسلمان‌ها بسازد، اما عاشق شدن مرد مسلمان به یک دختر ارمنی خیلی زود صدای اعتراض برخی را بلند کرد. فیلم سه سال بعد در میان برخی اعتراض‌ها به نمایش درآمد و آرام آرام حساسیت‌ها نسبت به آن از بین رفت.

مارمولک و سه فیلم دیگر

کمال تبریزی رکوددار ساخت فیلم‌های توقیفی است. اردیبهشت سال ۸۳ «مارمولک» او روی پرده سینماها رفت اما پس از سه هفته جلوی اکران آن گرفته شد. عده‌ای شوخی با روحانیت را برتابیدند؛ در حالی که عده‌ای دیگر فیلم را در راستای احترام به این قشر می‌دانستند. پس از توقیف، نسخه غیرقانونی «مارمولک» به شکل گسترده‌ای توزیع شد و در نهایت فیلم پس از دو دهه توقیف به شبکه خانگی آمد و از تلویزیون هم پخش شد! «از رئیس جمهور پاداش نگیرید» دیگر فیلم توقیقی کمال تبریزی است که گفته می‌شد به مناسک حج توهین کرده. فیلم هفت سال بعد بدون ایجاد هیچ حساسیتی روی پرده رفت و معلوم شد مورد سوء تفاهم واقع شده است. «دونده زمین» دیگر ساخته تبریزی است که شش اجازه نمایش نیافت؛ فیلمی که به دلیل رویکرد تحقیرانه‌اش به مردم ایران در زمان اکران مورد انتقاد برخی قرار گرفت. «خیابان‌های آرام» اما همچنان در محاق است؛ فیلمی که تبریزی سال ۸۹ ساخت و با اتفاقات سال ۸۸ شوخی کرد. او قصد داشت همدلی را در فیلمش یادآور شود اما این حرف درست فهمیده نشد.

رستاخیز

«رستاخیز» در جشنواره سی‌و دوم فجر به نمایش درآمد و موفق شد ۹ سیمرغ بلورین را از آن خود کند اما بعد از نمایش واکنش‌ها مخاطبان، اهالی رسانه و منتقدان متناقض بود. در میانه بحث‌های فنی نمایش چهره حضرت ابوالفضل (ع)، حضرت علی اکبر (ع)، حضرت علی اصغر (ع) و حضرت قاسم (ع) مورد بحث بود. برخی هم ایرادهای اساسی به روایت فیلم از واقعه ظهر عاشورا و دیگر وقایع تاریخی وارد کردند و معتقد بودند احمدرضا درویش دچار اشتباه شده. فیلم ۲۴ تیر ۹۴ اکران عمومی شد اما اعتراض‌ها مانع از تداوم نمایش شد. «رستاخیز» برای مخاطب غیرایرانی از طریق پلتفرم نمایش داده شده اما هنوز تکلیف پخش آن در ایران نامشخص است.

خانه پدری و کاناپه

سال ۸۹ کیانوش عیاری «خانه پدری» را ساخت اما سه سال طول کشید تا خانه پدری فرصت حضور در جشنواره فجر را بدست بیاورد. «خانه پدری» در روزهای چهارم و پنجم دی ۱۳۹۳ در گروه هنر و تجربه در پردیس کوروش اکران عمومی شد اما پس از دو روز بار دیگر به محاق رفت. پس از پنج سال فیلم با اصلاحاتی و با رده‌بندی سنی بالای ۱۵ سال به نمایش درآمد، اما پس از پنج روز در ۶ آبان ۱۳۹۸ با دستور مستقیم دادستانی مجددا توقیف شد. این فیلم در ۲۲ آبان ۱۳۹۸ دوباره از توقیف درآمد و بعد از مدت کوتاهی، اکران آن به پایان رسید! خشونت، مهم‌ترین دلیلی است که «خانه پدری» را به دردسر انداخت. عیاری سال ۹۵ فیلم «کاناپه» را ساخت که خانم‌های فیلم جلوی محارم و در منزل، بدون روسری هستند. او موی بازیگرها را تراشید و از آن‌ها خواست کلاه گیس سر کنند. وزارت ارشاد هم اعلام کرده درباره اکران یا عدم اکران «کاناپه» باید مراجعی بیرون از وزارت ارشاد نظر دهند.

آتشکار و آشغال‌های دوست داشتنی

در کارنامه محسن امیریوسفی دو فیلم توقیفی دیده می‌شود. او سال ۸۶ برای «آتشکار» پروانه ساخت گرفت و داستان سهراب (حمید فرخ‌نژاد) کارگر کارخانه ذوب آهن اصفهان که به اجبار همسرش باید عمل وازکتومی انجام دهد را کارگردانی کرد. اسفند همان سال پروانه نمایش فیلم صادر شد و قرار بود اردیبهشت ۸۷ در گروه سینمایی عصر جدید اکران شود ولی درست ۱۰ روز مانده به آغاز نمایش بدون هیچ‌گونه دلیلی جلوی نمایش فیلم گرفته می‌شود. سه سال بعد «آتشکار» اکران شد و کمی بعد نسخه خانگی آن در دسترس مخاطبان قرار گرفت. «آشغال‌های دوست داشتنی» از جمله فیلم‌هایی است که با الهام از اتفاقات سال ۸۸ ساخته شد. داستان درباره پیرزنی (شیرین یزدان بخش) است که خانه‌اش یک شب مخفیگاه معترضان انتخابات می‌شود؛ مابقی قصه گذشته سیاسی و حال خانواده او را دربرمی‌گیرد. این مضمون، فیلم را برای شش سال به محاق فرستاد.

قاتل و وحشی

حمید نعمت الله سال ۹۸ «قاتل و وحشی» را ساخت که هنوز موفق به کسب پروانه نمایش نشده است. سر تراشیده لیلا حاتمی، خشونت فراوان، دنبال کردن خط القاء اشاعه بردگی جنسی از جمله مواردی است که برخی رسانه‌ها درباره توقیف فیلم بیان کرده‌اند…. دایره فیلم‌هایی که طعم توقیف را چشیده‌اند، بیش از این موارد است. نکته جالب آن که تجربه نشان داده غالبا حساسیت‌ها بی‌مورد بوده و با تغییر نگاه ها، مشکل فیلم‌ها حل شده است. در این میان ماجرای توقیف «برزخی‌ها» از سوی خاص و عام یک اتفاق تلخ محسوب می‌شود. اتفاقی که سرنوشت ستاره‌هایی مثل ناصر و فردین را تغییر داد و فرصتی مغتنم از سینمای ایران گرفته شد. برخی از عوامل توقیف فیلم در مستند «برزخی‌ها» به اشتباه خود اقرار می‌کنند و این نکته مهمی است که می‌تواند سرلوحه تصمیمات مسولان سینمایی قرار گیرد.