رونق کسب و کار آشغال !

در سال‌های اخیر پدیده زباله‌گردی به‌شدت رونق یافته است و در نبود یک سیاستگذاری مشخص، بازیافت زباله‌ها به شکل غیراصولی انجام می‏ شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد افزایش فقر در کنار حاشیه سود نسبتا بالای این بازار به گسترش زباله‌گردی کمک کرده است.

در روز‌های گذشته خبری مبنی بر کشف ۲۰ تن زباله در یکی از واحد‌های مسکونی شهرک اکباتان منتشر شد. انتشار چنین خبری با در نظر گرفتن گسترش پدیده زباله‌گردی در سال‌های گذشته، می‌تواند این پرسش را به وجود بیاورد که دلیل افزایش محبوبیت فعالیت‌های مربوط به پسماند چیست؟

به گزارش دنیای اقتصاد ، بسیاری معتقدند که تفکیک زباله در ایران یک بازار رهاشده است و همین امر موجب شده پیمانکاران غیررسمی تفکیک زباله با ارائه کار به کودکان و اتباعی که حتی اوراق شناسایی ندارند، کسب سود کنند. نابسامانی‌های اقتصاد کلان و افزایش نرخ فقر در سال‌های گذشته موجب شده تقاضا برای فعالیت در این بازار بیش از گذشته شود.

هرچند که آمار دقیقی در مورد این بازار غیر‌رسمی وجود ندارد، با‌این‌حال تخمین زده می‌شود که کارگاه‌های تفکیک زباله، هر کیلو زباله قابل‌بازیافت مانند شیشه و پلاستیک را به قیمت ۶ هزار تومان از زباله‌گرد‌ها می‌خرند. همین موجب می‌شود درآمد برخی از زباله‌گرد‌ها از حداقل حقوق مصوب وزارت کار نیز فزونی بگیرد؛ بنابراین می‌توان ادعا کرد که حاشیه سود بالای این بازار به همراه عدم شرایط مساعد اقتصادی به گسترش زباله‌گردی و تفکیک غیررسمی پسماند کمک بزرگی کرده است.

بازیگران بازار پسماند

نگاهی به آمار‌های بازار کار ایران نشان می‌دهد که معمولا نرخ بیکاری در استان‌های محروم بالاتر از مناطق دیگر در کشور است. همین مساله موجب شده برخی از افرادی که از یافتن شغل رسمی در استان خود ناامید شده‌اند به تهران مهاجرت کنند. این در حالی است که بسیاری از این افراد در پایتخت نیز موفق به یافتن شغل رسمی نشده و زباله‌گردی و جمع آوری ضایعات به یکی از گزینه‌های شغلی آن‌ها بدل می‌شود. با‌این‌حال می‌توان گفت با قدرت گرفتن طالبان در افغانستان و افزایش موج مهاجرت‌های غیر‌قانونی شهروندان این کشور به ایران، جمعیت زباله‌گرد‌های غیر‌ایرانی نیز به صورت قابل‌توجهی افزایش یافته و این بازار را گسترده‌تر کرده است؛ اما به دلیل غیررسمی بودن بازار جمع‌آوری ضایعات، آمار دقیقی از افرادی که در این بازار مشغول به کار هستند وجود ندارد.

سال ۱۳۹۹ شهرداری تهران گزارشی منتشر کرد که بر اساس آن تعداد زباله‌گرد‌های کشور به حدود ۱۴ هزار نفر می‌رسید که ۴ هزار و ۷۰۰ نفر آنان کودک و ۹۰ درصد آنان اتباع افغانستان بوده‌اند. با‌این‌حال از سال ۱۳۹۹ تا کنون به دلایلی مانند افزایش نرخ فقر در کشور و همچنین افزایش جمعیت اتباع، طبیعتا این عدد رشد کرده است. در حال حاضر نیز گفته می‌شود که بخش عمده حلقه ابتدایی بازار غیررسمی تفکیک زباله ایران را اتباع تشکیل می‌دهند. کارشناسان معتقدند چنین بازاری توانسته به افرادی که حتی اوراق شناسایی ندارند، شغل ارائه بدهد؛ اما شغلی که هیچ نوع امنیتی ندارد.

گردش مالی ۲۰ میلیارد تومانی

یکی از بزرگ‌ترین موانع تحلیل بازار تفکیک زباله کشور، غیررسمی بودن و طبیعتا نبود آمار درباره آن است. با‌این‌حال پرسش‌های زیادی در این باره وجود دارد. برای مثال درآمد روزانه هر زباله‌گرد، قیمت ضایعات جمع‌آوری‌شده و درآمد کارگاه‌های تفکیک زباله چقدر است؟ وقتی که آمار رسمی وجود ندارد، پای حدس و گمان و تخمین به میان می‌آید. دو سال پیش مرتضی طلایی، عضو سابق شورای شهر تهران، اعلام کرد که گردش مالی روزانه پسماند خشک در شهر تهران حدود ۲۰میلیارد تومان است. او در این باره گفت: «تن‌ها در یک منطقه تهران با تولید ۱۵درصد زباله خشک، روزانه ۳۰۰میلیون تومان پول بین مافیای زباله جابه‌جا می‌شود. اگر این را به ۲۲منطقه تهران تعمیم دهید، بین ۱۵ تا ۲۰میلیارد تومان گردش مالی پسماند خشک در شهر تهران است.»

احتمالا با گذشت زمان و گسترده‌تر شدن این بازار، این رقم نیز در حال حاضر بیشتر شده است. سهم هر سرباز پیاده این بازار یا همان زباله‌گرد، احتمالا فروش هر کیلو زباله قابل‌بازیافت به قیمت ۶‌هزار تومان است. درآمد این افراد وابسته به وزن زباله‌ای است که به کارگاه‌های تفکیک زباله غیررسمی تحویل می‌دهند. اگر یک زباله‌گرد روزی ۱۰۰ کیلو زباله تحویل بدهد به درآمد روزانه ۶۰۰ هزار تومان دست می‌یابد که از حداقل حقوق مصوب وزارت کار بیشتر است. با‌این‌حال در این شغل هیچ امنیتی وجود ندارد و سختی بسیار بالایی دارد. بر این اساس می‌توان گفت ۲۰ تن زباله جمع‌شده در واحد مسکونی شهرک اکباتان، حتی اگر برای یک زباله‌گرد بوده، ارزشی حدود ۱۲۰ میلیون تومان داشته است.

مانع بروکراسی است یا مافیا؟

در دهه‌های گذشته کشور‌های زیادی تفکیک و بازیافت زباله را مورد توجه خود قرار داده‌اند. با گذشت زمان اهمیت این مساله، یعنی بازگشت مواد قابل‌بازیافتی مانند پلاستیک و شیشه به چرخه تولید، نیز بیشتر می‌شود. علاوه بر فواید و ضرورت‌های مربوط به محیط‌زیست، بازار‌های تفکیک و بازیافت زباله به وجود آمد و محل درآمد‌زایی است. البته در اغلب کشور‌ها جمع‌آوری و تفکیک زباله‌ها بر عهده شهرداری‌هاست. اما معادلات بازار تفکیک و بازیافت زباله در ایران این‌گونه نیست و اغلب به صورت ناخوشایندی خودنمایی می‌کند. کودکان کار و افرادی که با ظاهری نه‌چندان خوشایند در سطل‌های زباله به دنبال مواد قابل‌بازیافت هستند، به نمادی از گسترش فقر و ضعف مدیریت در این حوزه بدل شده‌اند.

در واقع شهرداری مسوولیت تفکیک زباله‌ها را به صورت جدی برعهده نگرفته و این کار به بازار غیررسمی منتقل شده است. در سال‌های گذشته برخی از اعضای شهرداری‌ها و شورا‌های شهر اعلام کرده‌اند که چنین بازاری آسیب‌های زیادی، از جمله اشتغال کودکان و عدم‌رعایت اصول بهداشتی، را به همراه دارد. این افراد ضمن سخن گفتن درباره بازار پسماند، به مافیای پسماند و همچنین جابه‌جایی رانت نیز اشاره کرده‌اند. برخی معتقدند هزینه تفکیک و بازیافت زباله برای نهاد شهرداری از درآمد آن بیشتر است.

می‌توان حدس زد که یکی از دلایل این مساله پیچیدگی‌ها و هزینه‌های مربوط به بروکراسی حاکم بر نهاد‌های سیاستی ایران است. در‌هر‌حال می‌توان گفت تاکنون نهاد شهرداری در ایران ورود جدی به این بازار نداشته است. با این همه برخی از کارشناسان معتقدند خروج این بازار از فرم غیررسمی فعلی خود راه چندان مشکلی نیست و قدم برداشتن در این مسیر می‌تواند از آسیب زایی‌های بازار غیررسمی تفکیک زباله در آینده جلوگیری کند.