اقتصاد ایران چگونه مستعد «صنعت زدایی» شد؟

مطالعه نشان می‌دهد که طی این دوران، شوک‌های متعددی از سمت خارج و شوک‌هایی داخلی از سمت سیاست‌گذاری به اقتصاد وارد شده که نقطه اصابت اغلب این شوک‌ها بخش صنعت بوده است. به این ترتیب اقتصاد ایران وارد فرآیند «افول صنعتی» می‌شود که «صنعت‌ زدایی» نتیجه آن است.

محمد طاهری، سردبیر هفته‌نامه تجارت‌فردا نوشت: 21 سال پس از تدوین مطالعه «استراتژی توسعه صنعتی»، عده‌ای از اقتصاددانان و محققان جوان که با «پژوهشکده مطالعات اقتصادی و صنعتی شریف» همکاری می‌کنند، به سفارش «بنیاد توسعه‌صنعتی و کارآفرینی مهندس محسن خلیلی‌عراقی» طرحی تهیه و تدوین کرده‌اند که روایتی دقیق از دلایل ناکامی ایران در مسیر صنعتی شدن است.

این مطالعه بار استراتژی توسعه صنعتی را به دوش نمی‌کشد اما مطالعه‌ای ارزشمند درباره دلایل ناکامی صنعت در دو دهه گذشته است. از سال 1382 تا امروز گزارشی که روندهای صنعتی ایران را دنبال کرده باشد، تهیه و تدوین نشده اما پژوهش جدید مسعود نیلی و 25 اقتصاددان جوان که تحت عنوان «پایش تحولات صنعتی کشور» تدوین شده، ضمن این‌که به آسیب‌شناسی بخش صنعت پرداخته، تصویر جامعی از صدمات وارده به صنعت در این سال‌ها ارائه می‌دهد.

از نیمه دوم دهه 1370 تا پایان نیمه اول دهه 1380 دوره ثبات‌بخشی به سیاست‌های اقتصادی و ایجاد آرامش در سیاست داخلی و خارجی نام گرفت. نیمه دوم دهه 1380 اما دوره وفور درآمدهای نفتی بود و البته در همین دوران مسئله یارانه‌های انرژی و طرح هدفمندی یارانه‌ها در سال 1389 اجرا شد. بعد به سال‌های ابتدای دهه 1390 می‌رسیم که مسئله تحریم به‌طور جدی اقتصاد ایران را تحت تاثیر قرار داد و با تصویب قطعنامه‌های متعدد شورای امنیت، اقتصاد و جامعه ایران در شرایط بسیار سختی قرار گرفت. اما در فاصله کوتاهی پس از این دوران مشقت‌بار، دوره جدیدی آغاز می‌شود که شرایط را دگرگون می‌کند.

ایران مذاکره با غرب را به مشاجره و تنش ترجیح می‌دهد، برجام امضا می‌شود و ایران می‌تواند دوباره نفت خود را صادر کند و به این ترتیب، چشم‌انداز مثبتی از آینده برای جامعه و اقتصاد شکل می‌گیرد. این دوره هم دوام چندانی ندارد و با روی کار آمدن دونالد ترامپ و خروج آمریکا از برجام و عملاً بازگشت به شرایط قبل، تحریم‌ها بیشتر و سخت‌تر می‌شود که تا امروز هم ادامه دارد.

اما چنان‌که شرح داده شد، این مطالعه متمرکز بر گذشته صنعت ایران نیست و بخش‌های مهمی از آن به آینده مربوط می‌شود. نیلی و همکاران نشان می‌دهند که ما در یک نقطه عطف تاریخی قرار داریم که در آن قرار است تحولات بزرگی رخ دهد که با خروجی مسیرهای قبل همخوانی ندارد و دنیایی کاملاً متفاوت است. اغلب کشورهای صنعتی دنیا خود را متناسب با دستاوردهای «انقلاب صنعتی چهارم» تنظیم کرده‌اند. در نتیجه کشورهای در حال توسعه و کشورهایی که به تازگی در مسیر صنعتی شدن قرار گرفته‌اند، باید به ناچار رویه‌های خود را تغییر دهند. زنجیره‌های ارزش در دنیا و نحوه تعامل تجاری کشورها در حال تغییر است. پدیده جهانی شدن به‌طور کل متفاوت شده و توجه به محیط ‌زیست و تغییر اقلیم اهمیت پیدا کرده است.

به این ترتیب دنیایی که امروز وارد آن شده‌ایم در دو دهه آینده کاملاً متفاوت با امروز خواهد بود.

به این ترتیب مطالعه تلاش می‌کند که به تصمیم‌گیران کشور و کارآفرینان بخش خصوصی یادآوری کند که دیر جنبیدن برای پیوستن به تحولات انقلاب صنعتی چهارم در مقایسه با دیر جنبیدن در ورود به تحولات صنعتی 20 سال پیش، تفاوت بسیار بزرگ‌تری را در نتیجه رقم می‌زند.

همایش چالش‌های صنعتی شدن ایران

آن‌چه به طور خلاصه شرح داده شد، قرار است در همایشی با عنوان «چالش‌های صنعتی شدن ایران؛ از حکمرانی اقتصادی تا تحولات جهانی» به طور مفصل توسط تهیه‌کنندگان طرح ارائه شود.

همایش را گروه رسانه‌ای دنیای‌اقتصاد با همکاری دانشگاه شریف و بنیاد خلیلی برگزار می‌کند و مسعود نیلی، امینه محمود‌زاده و علیرضا ساعدی سخنرانان اصلی همایش هستند.

در فصل پایانی همایش نیز قرار است میزگردی برگزار شود که علاوه بر دکتر مسعود نیلی، آقایان احمد دوست‌حسینی، محسن جلال‌پور، فرهاد نیلی، محسن افشین و رحمن قهرمان‌پور نیز حضور دارند.

اگر علاقه‌مند به شنیدن داستان ناکامی ایران در مسیر صنعتی شدن هستید و همچنین علاقه دارید چشم‌اندازی از آینده صنایع ایران داشته باشید، در همایش چالش‌های صنعتی شدن ایران (https://t.me/tejaratefarda/8339) شرکت کنید.