شب یلدا ؛ یادگاری از ایران باستان

اهالی شیراز شب يلدا را باعنوان چله بزرگ می‌شناسند که از اول دی تا ۱۰ بهمن ادامه دارد. به اعتقاد شيرازی‌‌ها در شب چله امکان تغییر مزاج افراد وجود دارد؛ به این ترتیب که سردمزاج‌ها باید چیزهای گرم بخورند تا طبع‌شان برگردد و گرم‌مزاج‌ها باید خوراکی‌های سرد بخورند. به همین دلیل خوردن ارده و خرما، ارده شیره و رنگینک که همگی گرم هستند، در این شب رایج است.

شب یلدا یا شب چله درست مثل چهارشنبه‌سوری و عید نوروز، یکی از جشن های ایران باستان است که از غروب آخرین روز پاییز شروع می‌شود و با طلوع آفتاب در اولین روز زمستان به پایان می‌رسد. شب يلدا چه قبل و چه بعد از اسلام، در فرهنگ ايران جایگاه خاصی داشته و همیشه انگيزه‌ای برای دورهمی اقوام دور و نزدیک، دور سفره‌ای پربرکت محسوب شده است؛ موضوعی كه زمينه ارتباط بيشتر و پیوند محكم‌تر خانواده‌ها را فراهم می‌کند.

از آداب و رسوم شب یلدا می‌توان به خرید آجیل و میوه‌هایی همچون هندوانه و انار، جمع شدن خانواده‌ها در منزل بزرگ‌ترها، خواندن شعر و داستان و غیره اشاره کرد. برای آشنایی بیشتر با این جشن، ادامه مقاله را از دست دهید.

شب یلدا چیست؟

فاصله زمانی بین غروب آفتاب ۳۰ آذر تا طلوع آفتاب اول دی، شب یلدا به حساب می‌آید. در کتاب «برهان قاطع» نوشته «محمد حسین بن خلف تبریزی» در توضیح واژه «یلدا» آمده است:

یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جدَی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب‌ها است. در تمام سال و در آن شب یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک است و بعضی گفته‌اند شب یلدا یازدهم جدی است.

در گذشته ایرانیان این شب را در دامنه کوه‌های البرز سپری می‌کردند و تا دمیدن پرتو پگاه و زایش مجدد خورشید به انتظار می‌نشستند. در برخی از نیایشگاه‌های پیروان آیین مهر نیز در شب یلدا مراسم نیایش بر پا بود تا شکست اهریمن و پیروزی مهر را از خداوند طلب کنند.

علت نام‌گذاری شب چله

عدد ۴۰ از دیرباز جایگاه خاصی در فرهنگ ایران داشته است. ایرانیان باستان زمستان را به «چله‌ بزرگ» و «چله‌ کوچک» تقسیم کرده بودند که شامل دو بخش چهل روزه می‌شد. آخرین شب آذر را چله نامیده‌اند؛ زیرا از آغاز چله‌ بزرگ و آمدن سرمای زمستان حکایت دارد. درست ۴۰ روز بعد جشن سده بر پا می‌شود که به‌مناسبت پایان چله‌ بزرگ و آغاز چله کوچک است.

درباره وجه تسمیه واژه «یلدا» دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. برخی آن را لغتی سریانی و هم‌ریشه با واژه‌های عربی «تولد»،«ولادت»، «میلاد»، «یولد» و «یلد» می‌دانند که اشاره به تولد ایزد مهر یا «خورشید» دارد. برخی دیگر نیز یلدا را واژه‌ای اوستایی معرفی می‌کنند.

تاریخچه شب یلدا

شب یلدا را با نام‌هایی همچون شب چله، خورشید شکست‌ناپذیر، میلاد مهر و... نیز می‌شناسند که به آخرین شب پاییز و طولانی‌ترین شب سال گفته می‌شود. برگزاری مراسم شب یلدا بین ایرانی‌ها قدمتی بالغ بر هفت هزار سال دارد؛ در واقع، نیاکان ما دریافته بودند که اولین شب زمستان، بلندترین شب سال است. با اینکه در هیچ دوره‌ای از تاریخ ایران، حکومت‌ها لزومی بر برگزاری این شب نمی‌دیدند؛ ایرانیان از دیرباز یلدا را پاس داشته‌اند.

مردم دوران کهن به دام‌داری و کشاورزی اشتغال داشتند و زندگی خود را بر اساس طبیعت تنظیم می‌کردند؛ به‌طوری که تغییر فصل و کوتاهی یا بلندی شب و روز تاثیری بسزایی بر زندگی آن‌ها داشت. از همین رو، اهمیت ویژه‌ای برای نور، گرما و بلندی روزها قائل بودند و آن را نیک و پسندیده می‌دانستند؛ اما زمستان، سرما و شب‌های بلند آن خیلی خوشایند آن‌ها نبود.

در آیین مهر، آخرین شب پاییز به‌عنوان شب تولد خورشید به شمار می‌رود؛ زمانی که ایزدمهر درست در سیاهی شبی بلند و سرد، از غاری در کوه‌های البرز پدیدار می‌شود و خورشید نورافزا را به ارمغان می‌آورد. شب چله در واقع شب تولد و ظهور خورشید محسوب می‌شود. در کتاب «از اسطوره تا تاریخ» به نقل از دکتر مهرداد بهار آمده است:

شب یلدا، تولد مهر یا میترا نیست؛ بلکه تولد خورشید است. مهر با خورشید تفاوت‌هایی دارد.

طبق تقویم مردم ایران باستان نیز چله مصادف با شب تولد خورشید است و با وجودی که خورشید و مهر ارتباط تنگاتنگی با هم دارند، یکی نیستند. پس از آنکه ایرانیان به آیین زرتشت گرویدند، آداب آیین مهر به بخشی از آیین زرتشت تبدیل شد. طبق آنچه در کتاب آثار الباقیه آمده است، زرتشتیان روز اول دی را «خور‌روز» یا همان روز خورشید می‌دانستند و به جشنی که در این روز برگزار می‌شد، «نودروز» می‌گفتند؛ زیرا بازه زمانی شب یلدا تا عید نوروز ۹۰ روز بود.

طبق مطالب کتاب قانون مسعودی، اولین روز از دی‌ ماه، «خره‌روز» یا «خرم‌روز» نام داشت و منتسب به اهورامزدا بود. زمانی که در عصر ساسانیان، دین زرتشت دین رسمی کشور معرفی شد، اهمیت آیین مهر در نهادهای حکومتی و در زندگی مردم همچنان بارز بود؛ امری که در نقوش به‌جامانده از این عصر به‌ روشنی نمایان است.

بر اساس سنتی دیرینه در آیین مهر، شاهان ایرانی با فرارسیدن روز اول دی‌ تاج‌وتخت شاهی را رها می‌کردند، با پوشیدن جامه‌ای سپید راهی صحرا می‌شدند و بر فرشی سپید می‌نشستند. نگهبان‌های کاخ و خدمتکاران در این روز آزاد بودند و مثل دیگران زندگی می‌کردند. به این ترتیب همه از پادشاه تا مردم عادی، مقامی یکسان داشتند و هیچ‌کس حق دستوردادن به دیگران را نداشت. علاوه بر این، در چنین روزی ریختن خون حتی گوسفند و مرغ و همین طور جنگیدن ممنوع بود. نیروهای دشمن ایران نیز که به این موضوع واقف بودند، به‌صورت موقت دست از جنگ و کشتار برمی‌داشتند که گاهی اوقات به صلح طولانی می‌انجامید.

مردم ایران باستان به احترام «اهورامزدا» و «مهر» دور هم جمع می‌شدند و به خوردن، نوشیدن و شادمانی می‌پرداختند. سفره‌ای به نام «میَزد» (به‌معنای میزبانی) در این شب پهن می‌کردند که در آن میوه‌های فصل و خشکبار و آجیل وجود داشت که در اصطلاح زرتشتیان، «لُرک» (Lork) گفته می‌شود. وسایل نیایش نظیر بخوردان، آتشدان، عطردان و... نیز در این سفره قرار می‌گرفت.

پس از اشاعه آیین مهر در اروپا، مراسم شب یلدا یا شب‌ چله به مناسبت روز زایش مهر و نور برگزار می‌شد و حتی پس از رواج مسیحیت، آداب‌ورسوم این آیین در زندگی مردم و بین رومیان همچنان باقی ماند. فرقه‌های مختلف مسیحیت تا سال ٣۵٠ میلادی به این نتیجه رسیدند که روز ششم ژانویه را روز میلاد مسیح (ع) معرفی کنند؛ اما با توجه به نفوذ آیین مهر، کلیسای روم مجبور شد تا روز تولد عیسی مسیح (ع) را در همان روز تولد میترا یا مهر قرار دهد تا با این کار جشن آیین مهر به فراموشی سپرده شود.

با افزایش قدرت کلیسای روم، به‌تدریج سایر فرقه‌های مسیحیت نیز همین روند را در پیش گرفتند؛ اما کلیسای ارمنی و ارتدوکس شرقی همچنان میلاد مسیح (ع) را روز ششم ژانویه می‌دانند. پژوهشگران معتقدند که ٢١ یا ٢۵ دسامبر طبق اشاره‌های انجیل به فصل زراعت و اعتدال هوا و تاریخ اولیه‌ مسیحیت اختصاص دارد و این روز به‌عنوان میلاد عیسی مسیح (ع) به شمار نمی‌رود. اولین جشن‌های کریسمس، هدیه‌ و میراثی از ایران کهن به دنیا هستند که تا به امروز زنده و پابرجا مانده‌اند.

کلمه‌ نوئل ریشه‌ای‌ رومی دارد که از «ناتال» به‌معنای تولد گرفته شده است. علاوه بر این، کلاه بابانوئل به کلاه موبدان آیین مهر شباهت دارد؛ جالب‌تر اینکه، درخت کاج و ستاره‌ روی آن در مراسم کریسمس نیز میراث آیین مهر به شمار می‌رود. رومیان درختان همیشه سبز مانند کاج را نشانه‌ قدرت و غلبه‌ میترا بر زمستان و سرما می‌دانستند. در حجاری‌های به‌جامانده از آیین مهر می‌توان شاهد درخت کاج یا سرو در کنار مهر و آناهیتا بود که در نقوش تزیینی ایرانی به‌شکل بته‌جقه رسم شده‌اند.

ثبت شب یلدا در یونسکو

در آذرماه سال ۱۴۰۱ در هفدهمین نشست کمیته پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس، شب یلدا به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس ایران و افغانستان به ثبت جهانی رسید.

در این مراسم در توضیح شب یلدا ذکر شده است:

یلدا جشنی کهن است که در آن فزونی روشنایی خورشید، نور و حرارت زندگی مورد توجه برگزارکنندگانش قرار می‌گیرد. انقلاب زمستانی در نیم‌کره شمالی برابر با یکم دی‌ماه در تقویم است و این تاریخ مصادف با آغاز روند بلندتر شدن روزها در این منطقه است.

شب یلدا چه روزی است؟

در اولین روز دی ماه هر سال، زمین به نقطه انقلاب زمستانی می‌رسد و به این ترتیب، کوتاه‌ترین روز و بلندترین شب سال در نیم‌کره شمالی و بلندترین روز سال در نیم‌کره جنوبی اتفاق می‌افتد. جالب اینکه طول شب در نیم‌کره شمالی یکسان نیست؛ به‌عنوان مثال، طول شب و روز در استوا برابر است و هرچه به‌طرف قطب بروید، طول شب یلدا بیشتر می‌شود. در واقع، بلندی شب یلدا به موقعیت جغرافیایی بستگی دارد.

در شب یلدا، فاصله خورشید با مدار سماوی به طولانی‌ترین اندازه خود می‌رسد و به همین دلیل طولانی‌ترین شب سال اتفاق می‌افتد؛ هرچند که این طولانی بودن تنها یک دقیقه با سایر شب‌ها متفاوت است.

تاریخ شب یلدا ۱۴۰۳

شب یلدا سال ۱۴۰۳ خورشیدی مصادف با جمعه ۳۰ آذر، ۲۰ دسامبر ۲۰۲۴ میلادی و ۱۸ جمادی الثانی ۱۴۴۶ قمری است.

با وجود همه بالا و پایین‌های زندگی و شرایط اقتصادی حاکم بر جامعه، مردم ایران‌زمین شب یلدا ۱۴۰۳ را نیز باشکوه هرچه تمام برگزار خواهند کرد؛ حتی اگر به صرف یک استکان چای و شیرینی خلاصه شود. مهم حضور گرم اعضای خانواده در کنار هم، شب‌نشینی، تفال به حافظ و گپ‌وگفت است.

آداب‌ و رسوم شب یلدا

جشن یلدا مشابه جشن‌های ایرانی، به‌صورت دورهمی و خانوادگی برگزار می‌شود که در این مراسم، سفره‌ای با خوراکی‌های ویژه‌ به چشم می‌خورد. در بیشتر نواحی به این خوراکی‌ها «شب‌چَره» می‌گویند و اغلب از آجیل هفت مغز و هفت نوع میوه تشکیل می‌شود. با این حال، گاهی اوقات تعداد این خوراکی‌ها از هفت نوع بیشتر است و انواع شیرینی سنتی و غیرسنتی را نیز در بر می‌گیرد.

در بیشتر مناطق ایران به خوراکی‌های شب یلدا «شب‌چره» می‌گویند.

چند روز مانده به شب یلدا، شوروشوق زیادی در کوچه و بازار به پا می‌شود و مردمی را می‌بینید که مشغول خرید و تدارک برای این جشن باستانی هستند. دست‌فروش‌های زیادی نیز در سطح شهر به فروش خوراکی‌های این شب می‌پردازند. این جشن اغلب به میزبانی بزرگ‌ترها برگزار می‌شود که حسابی خاطره‌انگیز و فراموش‌نشدنی است. مهم‌ترین بخش این جشن را می‌توان دورهمی و شب‌نشینی اعضای خانواده و اقوام دانست که در کنار یکدیگر طولانی‌ترین شب سال را به خوشی و گفت‌وگو می‌گذرانند.

شعرخوانی و داستان خوانی

از بخش‌های جذاب شب یلدا محسوب می‌شود که امروزه رو به فراموشی است. در گذشته بزرگ‌ترها برای مهمانان، ضمن قصه‌گویی و بیان داستان‌های شاهنامه و پندآموز، اشعاری را نیز می‌خواندند.

تفال به حافظ

دیوان حافظ جایگاه خاصی در سفره شب یلدا دارد و مهمانان در دورهمی‌های خود فاتحه‌ای نثار روح حافظ می‌کنند و تفالی به دیوان او می‌زنند تا احوال آینده خود را از این طریق جویا شوند. رسم دیگری در گذشته مرسوم بود که افراد با انتخاب یک گردو و شکستن آن، از روی پوک بودن یا نبودن گردو، فال می‌گرفتند.

خوردن آجیل شب یلدا

پرطرفدارترین و خوشمزه‌ترین قسمت شب یلدا به خوردن آجیل این شب اختصاص دارد که اغلب ترکیبی از انواع خشکبار و آجیل است که خواص زیادی دارند.

خوردن میوه‌های شب یلدا

ایرانی‌ها در شب یلدا فقط به آجیل بسنده نمی‌کنند و انواع و اقسام میوه‌ها در سفره یلدای آن‌ها به چشم می‌خورد. یکی از این میوه‌ها، هندوانه است که بدون آن گویی شب یلدا کامل نمی‌شود؛ چراکه اعتقاد بر این است با خوردن میوه‌ای که نماد تابستان است، دیگر در طول زمستان، سرما بر آن‌ها اثری نخواهد داشت. انار هم به‌عنوان نماد شادی و زایش، پای ثابت بساط شب یلدا است.

این میوه خوشمزه و آب‌دار هم خون‌ساز است و هم به‌دلیل وجود ویتامین C و سایر خواصش، انرژی و شادابی زیادی به انسان می‌دهد. از خرمالو تا ازگیل و سیب و پرتقال نیز در سبد میوه طولانی‌ترین شب سال وجود دارد؛ اما واقعا چرا هندوانه و انار گل سرسبد میوه‌های شب یلدا هستند؟

در فرهنگ ما، اهمیت رنگ قرمز پیشینه‌ای پنج هزار ساله دارد. ایرانی‌ها قبل از اینکه در فلات كنونی ایران ساکن شوند، از جایی می‌آمدند که ۱۰ ماه زمستان و دو ماه تابستان بود و به همین دلیل، گرمای خورشید اهمیت زیادی برایشان داشت. به این واسطه، هرچه به خورشید مربوط می‌شد مثل رنگ ارغوانی سپیده‌دم، برایشان گرامی بود. اهمیت رنگ قرمز در شب یلدا نیز به همین موضوع بر‌می‌گردد و رنگ این دو میوه خوشمزه از باور به رنگ ارغوانی سپیده‌دم ناشی می‌‌شود.

کدو حلوایی هم با نزدیک‌شدن به شب یلدا، در هر گوشه از شهر به فروش می‌رسد و با آن رنگ نارنجی جذابش، گرمای ویژه‌ای به سفره یلدا می‌بخشد و نماد غلبه روز بر شب است. علاوه بر کدو حلوایی، برخی خانواده‌ها از پختن چغندر یا همان لبو غافل نمی‌شوند و با این نماد روزی و برکت از مهمانان خود پذیرایی می‌کنند.

تهیه غذای شب یلدا

از آنجا که شب یلدا فرصتی ایدئال برای تجدید دیدار با اقوام است، همه تمام تلاش خود را برای تدارک شامی لذیذ و خوشمزه به کار می‌بندند. غذایی که در این شب میل می‌شود، بسته به هر شهر می‌تواند از سبزی پلو با ماهی تا زرشک پلو، انار پلو، کلم‌پلوی شیرازی و... را شامل شود و لذت در کنار هم بودن را دوچندان کند.

بردن شب چله‌ای برای تازه عروس‌ها

با فرارسیدن روز آخر آذر، خانواده تازه عروس و داماد هدایایی را با عنوان شب چله‌‌ای برای یکدیگر تهیه می‌کنند. این رسم بر اساس هر شهر و دیار متفاوت است و به‌شکل خاصی اجرا می‌شود. فلسفه این رسم در این بوده است که در گذشته دو نامزد فقط در موقعیت‌های خاصی نظیر شب یلدا قادر به دیدار یکدیگر بودند. خانواده‌ داماد به بهانه بردن شب چله‌ای از خانواده‌ عروس می‌خواستند تا به عروس‌ اجازه دهند در مراسم خانه آن‌ها حضور یابد.

کله قند، شیرینی‌های متنوع، یک قواره پارچه، کیف و کفش و لباس زمستانی برای عروس، قطعه‌ای طلا، آجیل و خشکبار، میوه، مرغ، گوشت و... جزو هدایایی است که برای عروس برده می‌شود که بسته به محل زندگی افراد ممکن است تغییر کند.

روشن کردن آتش

در دیدگاه گذشتگان این امر نماد روشنی و خورشید بوده است و برخی برای رفع نحسی اهریمن و تاریکی، آتش روشن می‌کردند.

شعر شب یلدا

شب یلدا در ادبیات و اشعار ایران‌زمین نیز تاثیرگذار بوده است و شاهد اشعاری در زبان فارسی هستیم که از ظلمت شب یلدا برای استعاره به دوری و فراق یار استفاده شده است.

راجع به ریشه‌شناسی واژه یلدا دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. عده‌ای آن را واژه‌ای سریانی می‌داند و از آنجا که واژه سریانی یلدا با واژه‌های عربی «تولد»،«ولادت»، «میلاد»، «یولد» و «یلد» هم‌ریشه است، دیدگاه پرطرفداری است که قابل‌قبول‌تر به نظر می‌رسد. دیدگاه دیگری نظیر باور گیتی پورفاضل وجود دارد که یلدا را واژه‌ای اوستایی می‌داند. او در این رابطه می‌گوید:

یلدا از دو بخش «یل» و «دا» تشکیل شده است. یل یا ییل در اصل «یئیریه» اوستایی به‌معنای سال می‌شود که با گذشت زمان واج «ر» به «ل» و «ییل» تغییر کرده و در زبان‌های لاتین هم Year به معنی سال است و «دا» که امروز «دی» می‌گوییم به معنی روشنایی و نورانی است و در زبان انگیسی نیز Day به معنی روز است. پس یلدا «روشنایی سال» معنا می‌دهد.

سرایندگان و نویسندگان پارسی‌گوی از عنصری بلخی گرفته تا حافظ، سعدی، عطار، وحشی بافقی، منوچهری دامغانی، خواجوی کرمانی، عبید زاکانی، امیرخسرو دهلوی و... در دوره‌های مختلف تاریخی از واژه «یلدا» به‌معنای «بلند و تاریک» به‌وفور استفاده کرده‌اند که به زلف یار و شب هجران اشاره دارد. این طور به نظر می‌رسد که نخستین بار یلدا در سروده‌های عنصری بلخی و ناصرخسرو استفاده شده است.

عنصری در شعر خود می‌گوید:

چون حلقه ربایند به نیزه تو به نیزه خال از رخ زنگی بربایی شب یلدا

ناصرخسرو نیز از واژه یلدا بهره برده است:

قندیل فروزی به شب قدر به مسجد مسجد شده چون روز و دلت چون شب یلدا

حافظ نیز بیت زیبایی در این رابطه دارد:

صحبت حکام ظلمت شب یلداست نور ز خورشید جوی بو که برآید

سعدی نیز از این غافله عقب نمانده است:

هنوز با همه دردم امید درمانست که آخری بود آخر شبان یلدا را

عبید زاکانی از یلدا در رباعی خود استفاده کرده است:

ای لعل لبت به دل‌نوازی مشهور وی روی خوشت به ترک تازی مشغول

با زلف تو قصه‌ایست ما را مشکل همچون شب یلدا به درازی مشهور

صائب تبریزی، شاعر قرن یازدهم، برای اشاره به زلف یار به‌سراغ واژه یلدا رفته است:

می‌کند زلف دراز تو با دلهای حزین آنچه با خسته روانان شب یلدا نکند

وحشی بافقی نیز بیتی دراین‌باره دارد:

ما حال خویش را بی سرو بی پا نوشته‌ایم روز فراق را شب یلدا نوشته‌ایم

در دوران معاصر نیز هوشنگ ابتهاج را داریم که در یکی از غزلیاتش، به‌سراغ یلدا رفته و نگاه متفاوتی به این واژه داشته است و شب یلدا را نمادی از زندان می‌داند:

ای سایه، سحرخیزان دلواپس خورشیدند زندان شب یلدا بگشاییم و بگریزیم

واژه چله و همین طور یلدا در زبان فارسی گسترده و ریشه‌دار هستند. چله در فرهنگ مردم نواحی مختلف ایران ریشه دارد و تاثیرپذیری زندگی روزانه مردم به فصول مختلف سال را نشان می‌دهد. یلدا هم با باورهای مهری ارتباط تنگانگی دارد و اعتقاد دیرینه به زایش خورشید در شب انقلاب زمستانی را بازگو می‌کند.

کارنامه ۱۰۰۰ ساله ادبیات فارسی حاکی از آن است که شب یلدا برای بسیاری از شاعران به‌منزله تاریکی و دشواری فراق است؛ با این حال، طبق آیین‌ها و اعتقادات ایرانیان، یلدا، شبی عرفانی بوده که پایان ظلمت و تاریکی و تولد نور و روشنی را با برگزاری جشن، تفال به دیوان حافظ و شب‌نشینی پاس می‌داشتند.

شب یلدا در شهرهای ایران

شهرهای مختلف ایران، آیین شب یلدا را بر اساس فرهنگ و جغرافیای خود برگزار می‌کنند که هر یک جذابیت‌های خاص خود را دارد؛ هرچند برخی از آن‌ها به فراموشی سپرده شده‌اند و فقط یادی از آن‌ها باقی مانده است. در ادامه به رسوم مردم برخی از شهرها و استان‌ها اشاره‌ای کوتاه خواهیم کرد.

شمیران و تهران

شمیران به‌دلیل برخورداری از آب‌وهوای خوب و رودخانه‌ها و قنات‌ها، باغ‌ها و محصولات کشاورزی زیادی داشت که زینت‌بخش سفره شب یلدا می‌شد. یکی از میوه‌های روی کرسی اهالی این منطقه، سیب شمیران بود. با توجه به بارش برف زیاد در این منطقه، شب یلدا بسیار پرشورتر برگزار می‌شد. در شمیران، برف دست‌نخورده را برمی‌داشتند و در کاسه همراه با شیره می‌خوردند. یخ در بهشت از خوراکی‌های فصل زمستان، ‌به‌خصوص شب یلدا بود. آش‌های میوه نظیر آش آلوچه، آش آلو، آش کوفته سماق و آش انار نه‌تنها از غذاهای زمستانی محسوب می‌شدند؛ بلکه در سفره شام یلدا نیز قرار می‌گرفتند.

‌آجیل شب یلدا نیز پای ثابت تنقلات تهرانی‌ها بوده و هست که از اعتقاد اهالی تهران قدیم به خواص میوه‌های خشک‌شده حکایت دارد. در حال حاضر، منطقه شمیران به بخشی از تهران تبدیل شده است و از همین رو مراسم شب یلدا را تقریبا به یک شکل برگزار می‌کنند. برخی از رسوم ذکرشده همچنان اجرا می‌شوند و برخی خاطره شده‌اند.

خراسان

با اینکه واژه یلدا در ادبیات خراسان به چشم نمی‌خورد، طبق اسناد شفاهی و مکتوب، از چله‌نشینی یا شب چله استفاده می‌شود. در گذشته مردم این خطه از ایران برای رفتن به شب‌نشینی یلدا، با خود چراغی می‌برند و به‌واسطه تعداد زیاد چراغ‌ها، به آن شب چراغ یا شب چراغانی می‌گفتند.

آماده‌کردن شیرینی کف، کف‌زنی یا کفبیخ که یک نوع شیرینی یا شربت سنتی است و به منطقه قهستان و خراسان قدیم اختصاص دارد، از آیین‌های شب چله است. در این مراسم ریشه گیاه چوبک در آب خیسانده و چند بار جوشانده می‌شود؛ سپس مردان و جوانان فامیل آن را در ظرف بزرگ سفالی می‌ریزند و برای ساعت‌ها هم می‌زنند تا به‌شکل کف سفتی درآید. این کف را با شیره شکر مخلوط و با مغز گردو و پسته تزیین می‌کنند.

اصفهان

مردم اصفهان در شب یلدا به خانه بزرگ‌ترها می‌روند و تا پاسی از شب شاهنامه می‌خوانند و به حافظ تفال می‌زنند. تازه دامادها در این شب همراه با خانواده، هدیه‌ای را به خانه عروس می‌برند. آجیل شب یلدا هم در اصفهان پرطرفدار است که شامل کشمش، گردو، برگه گلابی، بادام، برگه زردآلو، قیسی، جوزقند و... می‌شود و میوه‌هایی همچون هندوانه، انار، سیب و گلابی در سفره یلدا به چشم می‌خورد. میزبان با چای و شربت از مهمانان پذیرایی می‌کند و در صورتی که برف باریده باشد، برف و شیره انگور نیز کام مهمانان را شیرین می‌کند. علاوه بر پلو ماهی، غذاهای محلی همچون دلمه، کوفته و... نیز سرو می‌شود.

یکی از رسم‌های جالب در گلپایگان دیده می‌شود؛ زمانی که مادربزرگ‌ تنقلات شب یلدا را با تاخیر می‌آورد و کوچک‌ترها با خواندن شعر «هرکه نیارد شب‌چره، انبارشو موش بچره»، از مادربزرگ می‌خواهند که «شب‌چره» را زودتر بیاورد.

اصفهانی‌های قدیم، زمستان را به دو بخش «چله» و «چله‌کوچیکه» تقسیم کرده بودند که چله از اول دی تا بهمن ادامه داشت.

آذربایجان غربی

شب یلدا در ترکی «چیلله گئجه سی» گفته می‌شود که فرصت مناسبی برای دورهمی و صحبت تا پاسی از شب است. هندوانه شب یلدا یا همان «چیله قارپیزی»، نماد این شب محسوب می‌شود و طبق باور مردم آذربایجان غربی، کسانی که در این جشن هندوانه بخورند، از سرمای زمستان محافظت می‌شوند. پشمک، حلوا، هندوانه، خربزه، نقل‌های معروف آذربایجان غربی و... در سفره یلدای مردم این استان وجود دارد.

از رسم‌هایی جالب این منطقه که هنوز هم در اغلب شهرستان‌ها به قوت خود باقی مانده، هدیه شب یلدا موسوم به «چیلله پایی» یا «چیلله لیک» است که طبق رسمی قدیمی، هدایایی به منزل نوعروس برده می‌شود.

یکی از رسم‌های قدیمی که امروزه کمتر دیده می‌شود، جشن خدر نبی است که جوانان روستایی دم‌بخت هر روستا پس از جمع‌آوری حبوباتی مثل گندم، نخود، ذرت، تخم هندوانه و خربزه از منازل اهالی روستا، ‌آن را می‌پختند و خشک می‌کردند و با نمک در یک هاون می‌کوبیدند تا خوراکی «قووت» آماده شود. این جوانان به‌اندازه هفت ناخن از قووت برمی‌داشتند، زیر زبان خود می‌گذاشتند و می‌خوابیدند و خواب‌هایشان در این شب توسط بزرگ‌ترها تعبیر می‌شد. دختران دم‌بخت از حبوبات جمع‌آوری‌شده، آش می‌پختند و آن را بین همسایه‌ها تقسیم می‌کردند تا به اصطلاح، بخت‌شان باز شود.

خواندن اشعار کردی در شهرهای کرد زبان استان مثل پیرانشهر، نقده، اشنویه و مهاباد رایج است و جوانان با بازی‌های سنتی مثل جوراب‌‌بازی و فنجان‌بازی خود را سرگرم می‌کنند.

آذربایجان شرقی

خانواده‌های آذربایجان شرقی در این شب معمولا در منزل یکی از بزرگان فامیل دور هم جمع می‌شود و ضمن خوردن غذاهای لذیذی مثل کوفته، خشیل و آش، میوه‌های سرخی همچون هندوانه و انار و همین طور مرکبات را نوش جان می‌کنند. خشکبارهایی چون کشمش، بادام، سنجد، گندم برشته با شاهدانه، لبو، حلوای گردو و... بخش‌های خوشمزه این شب طولانی را تشکیل می‌دهند.

یکی از رسوم شب یلدا این است که در نخستین شب چله‌ تازه‌عروس‌، خانواده داماد به تهیه «خوانچه یا خنچه چله» مشغول می‌شوند و آن را به منزل عروس می‌برند.

اکثر مردم آذربایجان «چیلله قارپیزی» یا همان هندوانه چله را در شب یلدا میل می‌کنند؛ چراکه معتقدند خوردن هندوانه باعث می‌شود سوز سرما بر آن‌ها تاثیری نداشته باشد. بزرگ‌تر خانواده با چاقو هندوانه را می‌برد؛ در حالی که می‌گوید «قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ» (بلایای خودمان را امروز بریدیم).

کردستان

در کردستان به شب یلدا «شه‌و زمسان» (شب زمستان) یا «شه‌و چله» (شب چله) می‌گویند. سنندجی‌ها به‌مناسبت این جشن، خربزه‌های کوچکی را در تفاله سرکه می‌اندازند تا با فرارسیدن یلدا، «کالَک تورش» (خربزه ترش) داشته باشند که از مهم‌ترین خوراکی‌های این مراسم است. علاوه بر این، خوشه‌های انگور را از چند ماه قبل در سایه یا زیرزمین از سقف آویزان می‌کنند تا در این شب نوش جان کنند. دلمه برگ مو و کلم، دلمه فلفل سبز و بادمجان، روغن و کره محلی، دوغ، ماست و پیاز سایر اجزای سفره یلدا را تشکیل می‌دهند.

مهمانان پس از شام، برش‌هایی از «کالَک ترش» میل می‌کنند تا هم غذایشان هضم شود و هم بتوانند تنقلات متنوع و میوه‌های رنگارنگ شب چله را استفاده کنند.

مازندران

شب یلدا که به زبان محلی مردم مازندران، «چله شو» گفته می‌شود؛ شامل تدارکات خاصی مثل خانه‌تکانی، پاک کردن برنج و دانه کردن انار است که از چند روز قبل آغاز می‌شود و اهمیت این مراسم به‌حدی است که اگر خانواده‌ای تدارکی برای شام نداشته باشد، امری بدشگون به حساب می‌آید.

مازندرانی‌ها برای شام یلدا، سبزی پلو با مرغ، ماهی یا اردک، فسنجان با اردک یا مرغ و نیز کوکو سبزی تدارک می‌بینند. انار، میوه، آجیل، تخم بو داده هندوانه و کدو، گندم برشته، کدو حلوایی پخته با دارچین و عسل، از خوراکی‌های این شب هستند. شب‌نشینی هم از مهم‌ترین آداب شب یلدا در مازندران است.

فارس

اهالی شیراز شب يلدا را باعنوان چله بزرگ می‌شناسند که از اول دی تا ۱۰ بهمن ادامه دارد. به اعتقاد شيرازی‌‌ها در شب چله امکان تغییر مزاج افراد وجود دارد؛ به این ترتیب که سردمزاج‌ها باید چیزهای گرم بخورند تا طبع‌شان برگردد و گرم‌مزاج‌ها باید خوراکی‌های سرد بخورند. به همین دلیل خوردن ارده و خرما، ارده شیره و رنگینک که همگی گرم هستند، در این شب رایج است.

تهيه و خوردن آجيل شيرين یکی دیگر از رسم‌های اهالی این منطقه است که شامل قصبک، انجير، نخودچی بدون نمک، توت خشک، کشمش، گردو، قیصی، مويز، مغز بادام، شکرپنیر، برنجک، خرک و برگه هلو می‌شود. تهیه هندوانه شب يلدا و تناول آن، تفال به ديوان خواجه حافظ شيراز، شب‌زنده‌داری، طبخ کلم‌پلو به‌عنوان غذای ویژه شب یلدا و... سایر بخش‌های این شب بلند را تشکیل می‌دهند.

لرستان

در لرستان شب یلدا به «شُوچله» و شب «اول قاره» معروف است که همراه با آداب ویژه‌ای اجرا می‌شود. در این شب بزرگان خانواده و فامیل هدایایی به تازه‌عروس‌ها و دخترهای خانواده می‌دهند. در رسم «چارشودُرکنی» که مختص این شب بوده است، نوجوانان و جوانان با تاریکی هوا به پشت‌بام منزل همسایه‌شان می‌رفتند و شالی را آویزان می‌کردند و با خواندن «امشو اول قاره، خیر د هونت بواره، نون و پنیره و شیره، کیخا حونت نمیره» از صاحب‌‌ آن خانه می‌خواستند که از تنقلات شب یلدا در شال‌شان بگذارد.

شب یلدا در لرستان به شوچله و شب قاره اول معروف است

متل‌گویی (قصه تعریف کردن) و شوهنومه خونی (شاهنامه خوانی) از دیگر رسوم این شب است که معمولا توسط بزرگان فامیل انجام می‌شود.

گندم، کنجد و شاهدانه (گندم شادونه)، نخودچی، کشمش، گندم شیره، بادام، پسته، گردو، آجیل مخصوص و انواع شیرینی‌های محلی به‌عنوان تنقلات شب یلدا در لرستان به شمار می‌روند.

قزوین

قزوینی‌ها از چند روز قبل برای برپایی شب چله تدارک می‌بینند. در گذشته مردم قزوین از چند روز قبل از یلدا به‌حدی نان می‌پختند که تا پایان زمستان احتیاجی به نان نداشتند.

خوردن میوه‌های خشک و تازه و همین طور میوه‌های سرخ‌رنگ که به «شب‌چره» معروف هستند، شگون داشته و از زمستانی پربرکت حکایت دارند. در مهمانی‌های شب یلدا در قزوین اغلب سبزی‌پلو با ماهی‌دودی خورده می‌شود و مردم خود را با تنقلاتی نظیر کشمش، آجیل مشکل‌گشا، گردو، تخمه‌های هندوانه و آفتابگردان و انجیر خشک سرگرم می‌کنند. برخی خانواده‌ها شیرمال زنجبیلی می‌پزند و برخی آب‌گوشت درست می‌کنند و ۱۵ تا ۲۰ نفر از اقوام خود را برای شام دعوت می‌کنند.

مادربزرگ‌های قزوینی معتقدند که اگر ننه سرما در این شب، پنبه‌های لحاف را بیرون بریزد، برف می‌بارد؛ در صورتی که گریه کند، بارش باران خواهند داشت و فقط وقتی تگرگ می‌آید که گردنبند مروارید او پاره شود. بردن «خونچه چله» از سوی خانواده داماد برای عروس که به‌عنوان هدیه زمستانی محسوب می‌شود، از دیگر رسوم شب یلدا در قزوین است.

خوزستان

پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها بر اساس سنتی دیرینه با تنقلات محلی و آجیل‌های شب یلدا پذیرای فرزندان و نوه‌های خود هستند. جالب است بدانید که احتمالا بیشترین وانت‌های فروش هندوانه و خربزه، در اهواز به چشم می‌خورد. شب چله با خوردن آجیل مخصوص، انار، هندوانه و سایر میوه‌ها و انواع شیرینی‌ها، خرما و لبو و آش برگزار می‌شود که هریک نشانه تندرستی، برکت، فراوانی و شادکامی هستند.

شعرخوانی، شاهنامه خوانی و شکستن فندق از دیگر آیین‌های شب یلدا به حساب می‌آید. تفال به حافظ و گفتن خاطره از جانب بزرگترها بین شهروندان آبادانی و خرمشهری رایج است.

گیلان

در گیلان قدیم، زمستان به سه بخش «چله بزرگ»، «چله کوچک» و «بهحوتی ماه» تقسیم می‌شد و مردم این خطه از ایران، اولین شب چله بزرگ و چله کوچک را گرامی می‌داشتند. از رسومی که تقریبا به فراموشی سپرده شده است، گرفتن فال با پوست هندوانه، هندوانه و قاشق چوبی است که فقط برخی خانواده‌های سنتی، آن را به جا می‌آورند.

در برخی مناطق گیلان اعتقاد بر این بود که باید ۴۰ نوع میوه برای شب یلدا وجود داشته باشد و با توجه به قداست عدد هفت سعی می‌کردند حداقل هفت نوع میوه را تهیه کنند و به‌جای ۳۳ میوه دیگر، در یک کاسه ۳۳ دانه برنج می‌ریختند و سر سفره می‌گذاشتند. روز بعد این برنج را با برنج ناهار می‌پختند تا برکت خانه آن‌ها شود.

گیلانی‌ها در شب چله بیشتر خوراک‌های دارای سبزی را میل می‌کنند که از آن جمله می‌توان به آش‌ترش، ترش‌تره، کوکوسبزی، آش‌سبزی، سیرابیج، سیر قلیه و سبزی‌پلو با ماهی سفید اشاره کرد.

همدان

همدانی‌ها از اول آذرماه با چنان سرمایی مواجه می‌شوند که چاره‌ای ندارند جز اینکه کرسی بگذارند و حتی اگر بخاری داشته باشند، کرسی را از واجبات می‌دانند. کشمش، شانی، مویز، تخمه خربزه و هندوانه به‌عنوان آجیل شب چله روی کرسی گذاشته می‌شود. انار و به هم از واجبات شب چله هستند که از قدیم گفته‌اند:

سیب سردی، انار نامردی، به به دستم بده اگر مردی

فرستادن شب چله‌ای یکی دیگر از رسوم شب چله است که برای تازه‌عروس عقدکرده می‌فرستند و شامل قوت خضر نبی، آجیل شور، مرغ، ماهی و یک قواره پارچه و شیرینی در یک خونچه می‌شود. خانواده عروس هم هدیه‌ای مانند پارچه پیراهنی و یک جعبه شیرینی برای داماد تهیه می‌کند.

کرمان

کرمانی‌ها به خواندن قصه و افسانه‌هایی مشهور هستند که از دل مردمان کویر بر می‌خیزد. طبق افسانه‌ای قدیمی، مردم کرمان اعتقاد دارند فرد ثروتمندی معروف به قارون، کاروانی از شتر با بار هیزم دارد که خود را به‌شکل مردی هیزم‌شکن درآورده است؛ دور خانه‌ها می‌چرخد و به خانواده‌هایی که سال گذشته نیکوکار بوده‌اند، از هیزم خود می‌دهد که صبح روز بعد به طلا تبدیل می‌شود. رسم جالبی که در گذشته وجود داشت و هنوز هم مرسوم است، «چهاربیتو» خوانی، فال نخود و حافظ خوانی است.

از مهم‌ترین خوراکی‌های سفره یلدا در کرمان قوتو، کلمپه و کماچ، پسته، هنداونه و انارهای سیاه دانه است. علاوه بر این، آشی به نام «اوماچو» در این شب تهیه و میل می‌شود.

شب یلدا در کشورهای دنیا

جشن شب یلدا فقط به ایران اختصاص ندارد و در کشور‌های مختلف با آداب‌ورسوم متفاوت برگزار می‌شود. در ادامه مختصری درباره آداب و رسوم کشورهای مختلف شرح خواهیم داد:

حدود چهار هزار سال پیش، مصری‌ها هم‌زمان با یلدا و زاییده شدن خورشید، برای ۱۲ روز جشن می‌گرفتند و جنگ و خشونت را کنار می‌گذاشتند.

در سوئد و فرانسه هم این شب را با شب‌زنده‌داری می‌گذراندند.

در جنوب روسیه نیز شیرینی‌هایی به‌شکل حیوان و انسان آماده می‌کردند و این شب را گرامی می‌داشتند.

مردم پاکستان علاوه بر دعا و نیایش در شب یلدا، حمام زمستانی می‌گیرند و پس از تطهیر، به جشن و پایکوبی و آتش‌بازی مشغول می‌شوند و غذایی می‌خورند که از شکمبه بز تهیه شده است.

مراسمی با نام «دونگ‌ژی» در کشورهای شرق آسیا نظیر ژاپن، چین، فیلیپین، تایلند و ویتنام وجود دارد که از غروب روز آخر پاییز آغاز می‌شود و تا پاسی از شب ادامه می‌یابد. در این مراسم خانواده‌ها که دور هم جمع شده‌اند، غذای تانگ یوآن و کوفته برنجی میل می‌کنند که نماد اتحاد خانواده هستند.

ژاپنی‌ها برای اینکه در زمستان از سرماخوردگی در امان بمانند و نیرو‌های منفی از آن‌ها دور شود، در این روز حمام مرکبات می‌گیرند.

مردم کره جنوبی در آخرین روز پاییز غذایی با برنج و لوبیا قرمز می‌خورند؛ ضمن اینکه برای دورکردن ارواح خبیث، مایع مخصوصی اطراف خانه خود می‌پاشند؛ چراکه طبق افسانه قدیمی چینی‌ها در این روز، روح یک شکارچی به خانه روستایی‌ها سرک می‌کشد تا طعمه فصل سرمای خود را پیدا کند.

در اسکاتلند مراسمی تحت عنوان «اولین قدم» برپا می‌شود که شبیه به کاسه‌زنی ایرانی‌ها در ایام نوروز است که شخصی در خانه همسایه‌ها را می‌زند و از آن‌ها هدایایی همچون نمک، نان، پودینگ میوه، نوشیدنی، شیرینی، شکلات و... درخواست می‌کند.

در پرو، بولیوی و اکوادور مراسمی به‌ نام طناب پیچ کردن خورشید دارند که با رفتن به ارتفاعات، وانمود می‌کنند که خورشید را به سنگ می‌بندند تا روزها بلندتر شود.

در غرب آفریقا، جامائیکا، باهاما و بخش‌هایی از ویرجینیا و کارولینا و ویرجینیا، جشنواره جالبی دارند که لباس‌های عجیبی مثل کله گاو، شیطان و فرشته، پیکر اسب و... می‌پوشند و در خیابان‌ها شادی و پایکوبی می‌کنند.

پرسش‌های متداول

شب یلدا چیست؟

شب یلدا یا شب چله یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است که در آخرین شب پاییز و اول زمستان برگزار می‌شود. مردم در این شب، طولانی‌ترین شب سال را جشن می‌گیرند و به استقبال روزهای بلندتر می‌روند.

تاریخ شب یلدا ۱۴۰۳ چه زمانی است؟

شب یلدا سال ۱۴۰۳ خورشیدی مصادف با جمعه ۳۰ آذر، ۲۰ دسامبر ۲۰۲۴ میلادی و ۱۸ جمادی الثانی ۱۴۴۶ قمری است. از شب یلدا به‌عنوان طولانی‌ترین شب سال یاد می‌شود.