ریشه های مذهبی تنش عربستان و ایران؛ آیا درگیری می شود؟

عصر ایران - آیا تنش بین ایران و عربستان احتمال بالا گرفتن دارد؟ ایا دو کشور به سمت یک رویارویی نظامی می روند؟ آیا اوضاع داخلی عربستان به سمت یک جنگ داخلی – فرقه ای بین شیعیان ناراضی از آل سعود و حکومت عربستان خواهد رفت؟

" احمد صالح هاشمی" دانشیار مطالعات استراتژیک در موسسه مطالعات بین المللی " راجاراتنام " دانشگاه صنعتی نانیانگ سنگاپور با انتشار تحلیلی در وب سایت " اوراسیا ریویو" به این پرسش ها پاسخ داده است.

از نظر این تحلیلگر ریشه های تنش کنونی بین ایران و عربستان حتی به پیش از تشکیل حکومت آل سعود در عربستان باز می گردد.

برای سال ها منطقه خاورمیانه متاثر از رقابت و جنگ گروه های شیعی مورد حمایت ایران و برخی گروه های سلفی- سنی مورد حمایت عربستان بوده است. شیعیان در همه نقاط خاورمیانه از جمله در شرق عربستان، بحرین، کویت، عراق، عمان و... حضور دارند.


15 درصد از جمعیت 29 میلیون نفری عربستان را شیعیان تشکیل می دهند. بیشتر آنها در استان نفت خیز در شرق عربستان هستند. با وجود حضور آنها در استان نفت خیز اما شیعیان به دلیل سیاست های تبعیض آمیز از ثروت و قدرت سیاسی محروم مانده اند و در طی دهه های گذشته به حاشیه رانده شده اند.
 دلیل این حاشیه رفتن و تبعیض  در دیدگاه های خاص علمای دینی وهابی است که حکومت آل سعود را پایه گذاری کرده اند. آنها شیعیان را به انحراف از اسلام اصیل متهم می کنند. در طی قرون هجدهم و نوزدهم ، شیعیان عربستان به صورت مداوم مورد هجوم و قتل عام قرار گرفتند.

در دهه های 1950 و 1960 جوانان شیعه در عربستان و دیگر کشورهای منطقه (عراق، کویت،بحرین و..) برای نخستین بار تحت تاثیر جنبش هایی به حرکت در آمدند. نخست جوانان شیعه در استان های شرقی عربستان تحت تاثیر آموزه های پان عربیسم و کمونیسم قرار گرفتند و با این ایدئولوژی ها جنبشی شدند. رادیکالیسم سکولار این جنبش های شیعیان، زنگ خطر را برای دولت های عربی و روحانیون شیعه به صدا درآورد. روحانیون شیعه به دنبال فاصله گرفتن جوانان شیعه از ایدئولوژی های سکولار برآمدند.

در دهه 1970 شکاف بین شیعه و سنی در عربستان تشدید شد، یعنی هنگامی که علمای شیعه عربستانی مشغول تحصیل در حوزه علمیه نجف، تحت تاثیر اندیشه های روحانیون شیعه ای همچون محمد باقر صدر و آیت الله خمینی(ره) قرار گرفتند.

هر دو روحانی بلند پایه شیعی به روحانیون شیعه توصیه می کردند به طور مستقیم وارد حوزه سیاسی شوند و تنها به نظاره گر بودن و توصیه کردن به صاحبان قدرت اکتفا نکنند. آیت الله صدر در آوریل 1980 از سوی صدام حسین اعدام شد اما آیت الله خمینی در فوریه 1979  توانست انقلابی بزرگ در ایران پدید آورد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران بسیاری از رحانیون شیعه عربستانی که پیشتر در نجف مشغول تحصیل بودند به شهر قم در ایران نقل مکان کردند. آنها در طی همین مدت "تجمع علمای حجاز" را تشکیل دادند که بعدها نام آن به "حزب الله حجاز " تغییر یافت. این گروه دارای شاخه نظامی هم بود.

تقریبا همزمان با اشغال مسجد بزرگ مکه توسط شورشیان سنی در سال 1979 که تحت رهبری " جهیمن العطیبی" بودند ، شیعیان مناطق شرقی عربستان نیز در همین سال با نیروهای امنیتی سعودی درگیر شدند. شیعیان نام جنبش خود را " سازمان انقلاب اسلامی در شبه جزیره عربستان " گذاشته بودند. رهبران و سران این جنبش بعدها توانستند به سلامت از عربستان خارج شده و به ایران پناه ببرند.

در سال 1987 نیروهای امنیتی سعودی در مراسم حج بیش از 400 تن از حجاج را قتل عام کردند که غالب آنها حاجیان ایرانی بودند. در پی این اقدام روابط عربستان و ایران تیره تر از گذشته شد.

ظهور شیخ نمر

نام شیخ نمر در جریان درگیری های بین زائران شیعه و سنی در سال 2009 در قبرستان بقیع در مدینه بر سر زبان ها افتاد. او در جریان این درگیری تبدیل به صدای شیعیان مخالف شد. شیخ نمر در خطبه های آتشین خود خواستار استقلال استان های شیعه نشین شرقی عربستان  تاسیس دولتی شیعی به سبک ایران در این مناطق شد. دولت عربستان این اقدام شیخ نمر را "فتنه " نامید و او پس از آن به صورت مخفیانه زندگی کرد.

در سال 2011 و در پی آغاز موج بهار عربی در بیشتر کشورهای عربی خاورمیانه و شمال آفریقا ، شیعیان مناطق شرقی عربستان نیز هیجان زده از این تحولات دست به تظاهرات و اعتراض زدند. شهر عوامیه به عنوان دومین شهر بزرگ استان قطیف کانون این تظاهرات بود.

شیخ نمر که خود نیز اهل شهر عوامیه بود تبدیل به رهبر سیاسی این جریان شد و دولت سعودی بیم آن را پیدا کرد که شیخ نمر از یک رهبر معترض به یک رهبر انقلابی تبدیل شود. روحیه انقلابی شیخ نمر برای جوانان انقلابی بشتر مقبول بود و از همین رو او در نهایت توسط نیروهای امنیتی سعودی دستگیر و زندانی شد.

در سال 2015 دولت سعودی اعلام کرد قوانین جدیدی برای تشدید مجازات افرادی که تلاش دارند بین شیعیان و سنی ها نفرت پراکنی کنند ، وضع شده است. در همین سال چندین نفر به اتهام انتشار ویدئوهایی علیه شیعیان دستگیر و روانه زندان شدند.

در کنار این هویج دولت سعودی برای شیعیان ، آنها یک چماق بزرگ نیز داشتند. شیخ نمر در نهایت در اقدامی غیر منتظره در 2 ژانویه 2016  به همراه 44 متهم تروریستی  اعدام شد. هنوز پیامدهای این اقدام دولت سعودی روابط ایران و عربستان و متاثر کرده است، اما آیا این روند ممکن است به سمت جنگ برود؟

هم اکنون بسیاری از جنگ های داخلی در کشورهای منطقه خاورمیانه بین گروه های شیعه و گروه های سنی انجام می شود که در دو سوی آنها دو کشور بزرگ منطقه یعنی ایران و عربستان ایستاده اند. اما آیا ایران به طور مستقیم وارد مناطق شرقی عربستان و براندازی حکومت آل سعود خواهد شد؟و آیا عربستان سعودی جنگ خود علیه حوثی های یمن را به یک جنگ بزرگتر علیه منافع اقتصادی ایران در منطقه خلیج فارس توسعه خواهد داد؟

در حالی که ایران قابلیت مقابله نظامی با سعودی ها را دارد ، اما در شرایط کنونی به نظر نمی رسد این کشور قصد و تمایلی برای ورود به یک درگیری نظامی با ریاض را داشته باشد.

ایران مصمم به اجرای توافق هسته ای اخیر خود با جهان به نظر می رسد و اجازه نخواهد داد سعودی ها در روند اجرایی این توافق مهم خللی ایجاد کنند. تنها در صورت تشدید تنش بین ایران و عربستان ممکن است امنیت برخی استان های شرقی ایران تحت تاثیر قرار گیرد.

در صورت تشدید تخاصم در روابط عربستان و ایران یک سناریو و گزینه ممکن برای ایران می تواند احیا و تقویت القاعده در عربستان باشد؛ این کار می تواند حاکمان سعودی را به  دردسرهای بیشتری از آنچه که اکنون در مناطق ناآرام شیعه نشین این کشور می گذرد، بیندازد.

با این حال جنگ مستقیم و گرم ایران و سعودی چندان محتمل به نظر نمی رسد. نخست آنکه بعید است قدرت های بزرگ راضی به بروز چنین جنگی باشند. دوم اینکه حاکمان ایران و عربستان سعودی می دانند که جنگ ممکن است پیامدهای پیش بینی نشده و خطرناکی برای هر دو کشور داشته باشد. این عدم قطعیت از امکان وقوع جنگ می کاهد.

سعودی ها هم اینک در باتلاق جنگ خود در یمن فرو رفته اند. حاکمان ایران نیز نصیحت سال 1987 آیت الله خمینی را از یاد نبرده اند که گفته اند: مصلحت نظام از هر چیری از جمله دین و صدور انقلاب ارجح تر است.