یازدهمین جشنواره بین المللی فیلم های ورزشی ایران در روزهای گذشته برگزار شد و به این بهانه 10 فیلم برتر سینمای ورزشی را از نگاه یک منتقد سینما مرور کردیم.

عصرایران؛ مازیار فکری ارشاد*- ورزش و سینما دو پدیده مهم و موثر اجتماعی هستند که نگاه جوامع مختلف را به خود جلب کرده اند. این دو پدیده در کنار تفاوت های ساختاری بنیادین، شباهت ها و نزدیکی هایی به هم یافته اند که همیشه پای مقایسه را به میان می کشد.

مهم ترین وجه شباهت ورزش و سینما، غلبه عنصر درام بر تمام رخدادهای یک مسابقه ورزشی و یا یک فیلم سینمایی است. سینما که اساسا بر محور درام یونان باستان بنا شده و جذابیت مسابقات ورزشی هم به وقوع اتفاقات گاه غیرقابل پیش بینی و یا احتمالات بعید است که موقعیت هایی دراماتیک می آفریند. چه کسی می تواند ادعا کند دیدار فینال لیگ قهرمانان اروپا 2005 میان لیورپول و آ ث میلان از پرحادثه ترین فیلم های سینمایی غافلگیری و هیجان کمتری داشته است؟ یا درام کمرنگ تری در آن شکل گرفته و مخاطب را میخکوب نکرده است؟ علاوه بر آن مدت زمان یک مسابقه ورزشی ( به ویژه فوتبال) و استاندارد فیلم های سینمایی نزدیک است که هردو ریشه در درام سه پرده ای ( هر پرده در یونان باستان نیز مدت زمانی در حدود سی دقیقه داشت) دارند. پیشرفت تصویربرداری و پخش تلویزیونی مسابقات ورزشی ، افزوده شدن فناوری های بصری روز، دوربین های روز به روز در حال افزایش پیرامون زمین مسابقه و تدوین پویای تصاویر یک مسابقه ورزشی، اشاره به شباهت های فرمی این دو رشته را اجتناب ناپذیر می سازد.

سینما در طول دوران حیات صد و بیست و چند ساله خود همواره به ورزش و رقابت های ورزشی به عنوان دستمایه ای جذاب رجوع کرده است. اما حاصل این تبادل معمولا در سینما چشمگیر به نظر نمی رسد و این نقطه ضعف سینما در پرداختن به ورزش است. ورزش امری است غیرقابل پیش بینی که هرلحظه در آن اتفاقی در حال وقوع است که چند دقیقه پیش یا پس از آن در جریان نبوده. در نقطه مقابل سینمای داستان گو اصولا نقشه راهی به نام فیلمنامه دارد که کلیه حوادث در آن از قبل پیش بینی شده و به اصطلاح، از نقطه A به نقطه B حرکت می کند. حال آنکه یک مسابقه ورزشی که مثلا با سوت داور از نقطه A به حرکت در می آید، در نقاط مختلفی می تواند متوقف شود و نقطه B فرضی، تنها یکی از احتمالات آن را در بر خواهد گرفت.

به همین دلیل فیلم هایی که روند برگزاری یک مسابقه ورزشی را به تصویر می کشند، معمولا به دلیل ناتوانی در بازتولید یک مسابقه ورزشی واقعی، آثاری کم ظرافت و به دور از منشِ ناتورالیستی یک رویداد ورزشی به نظر می رسند. در مقابل فیلم هایی که رویدادهای فرامتنی و پیرامونی ورزشی را نمایش می دهند، می توانند جذابیت افزون تری برای توده مخاطب داشته باشند. چرا که به تصویر ورزشکار، مربی، داور و تماشاگر یک رقابت ورزشی بُعد و عمق بیشتری می بخشند و او را باورپذیر تر از تصاویر تلویزیونی مسابقات می سازند. حاشیه های یک رقابت یا یک ورزشکار و یک تیم و یا مسائل مدیریت و مربی گری دستمایه خوبی است که سینما به ویژه در دهه های اخیر به خوبی از آن بهره جسته و آثاری شاخص هم در این رویکرد آفریده شده اند. فهرست زیر تنها یک انتخاب شخصی از نگاه منتقد و روزنامه نگاری است که ورزش را هم از دریچه نگاه سینمایی تعقیب می کند وگرنه فیلم های قابل تامل ورزشی به مراتب بیش از فهرست ده تایی زیر هستند.

1- گاو خشمگین ( مارتین اسکورسیزی) : یک شاهکار تمام عیار سینمایی که نزدیک به چهار دهه پس از ساخت، هنوز هم قدرتمند و کوبنده به نظر می رسد. فیلم مروری است بر زندگی جیک لاموتا مشتزن افسانه ای آمریکایی از دریچه ذهن خلاق یکی از بهترین فیلمسازان همه دوران یعنی مارتین اسکورسیزی. این فیلم اقتباسی است از کتاب خاطرات جیک لاموتا به نام "گاو خشمگین: داستان من" و به زندگی ورزشی پر فراز و نشیب لاموتا در اوج دوران قهرمانی و سال های بازنشستگی او می پردازد. رابرت دنیرو برای بازی بهتر در نقش لاموتا چند جلسه با او تمرین مشت‌زنی کرد و برای بهتر نشان دادن وضعیت بدنی او پس از دوران افول و قرار گرفتن در نقش، وزن خود را حدود ۳۰ کیلوگرم افزایش داد.

2- فرار به سوی پیروزی ( جان هیوستن): یک اثر دراماتیک جذاب و دیدنی که با حضور جمعی از بهترین فوتبالیست های حرفه ای تاریخ ساخته شد. گروهی از نوابغ فوتبال همچون پله، بابی مور، اوسوالدو آردیلز، پل وان هیمست، کازیمیر دینا، مارک سامربی و جان وارک در این فیلم نقش اسرای جنگی متفقین را دارند که به واسطه سوابق حرفه ای خود پیش از وقوع جنگ جهانی، در قالب یک تیم گردهم آمده و مسابقه ای تاریخی را با تیم ملی فوتبال آلمان نازی برگزار می کنند. هرکس چند مسابقه فوتبال را از نزدیک یا از تلویزیون دیده باشد، می داند که وقایع رخ داده در مسابقه ای که در فیلم شاهد آنیم، شباهت چندانی با مسابقات واقعی ندارند و این نقطه ضعف اساسی فیلم است. اما با منطق سینمایی چیده شده پیرامون این مسابقه و قصه جذاب و پرکشش فیلم، آن را برای هر مخاطبی به یاد ماندنی می سازد.

3- ارابه های آتش ( هیو هادسن) : فیلمی درباره ورزش دو و میدانی و تنش های بالای رسیدن به عضویت تیم ملی دوو میدانی بریتانیا در رقابت های المپیک 1924. دو دونده بریتانیایی، یکی مسیحی و دیگری یهودی بر سر رسیدن به تیم ملی رقابتی فراتر از متن ورزش دارند و عاقبت هر دو به مدال طلای المپیک می رسند. همزمانی ساخت و نمایش فیلم با دوران اوج رقابت سباستین کو ( رئیس کنونی فدراسیون جهانی دو و میدانی) و استیو اووت در رشته های 800 و 1500 متر و جنجال های رسانه ای ناشی از تقابل این دو، از نکات حاشیه ای بود که توجه عمومی به فیلم را نیز افزایش داد. "ارابه های آتش" نامزد هفت جایزه اسکار شد و چهار جایزه بهترین فیلم، فیلمنامه، طراحی لباس و موسیقی متن را از آن خود کرد. موسیقی متن فیلم ساخته ونجلیس دهه ها موسیقی محبوب برنامه های ورزشی صدا و سیما بود.

4- فاکس کچر(بنت میلر): فیلمی که به زندگی، دوران اوج و عاقبت غم انگیز مارک و دیوید شولتز، دو برادر کشتی گیر نامدار آمریکایی می پردازد. یکی از معدود فیلم های هالیوودی که موضوع آن کشتی آزاد است. «فاکس کچر» که با فیلمنامه ای از مکس فرای و دن فاترمن (نویسندۀ فیلمنامه های کاپوتی و مانی بال) ساخته شده در بخش مسابقۀ اصلی جشنوارۀ فیلم کن ۲۰۱۴ شرکت داشت و بنت میلر به خاطر آن جایزۀ بهترین کارگردانی را دریافت کرد. جان دو پان با دعوت از مارک شولتز و آوردن او به قلمرو خانوادگی و حرفه ای اش، نه تنها دنبال افتخارات و پیروزی های ملی و میهن پرستانۀ آمریکایی است بلکه هدفش کامجویی و پر کردن خلا عاطفی و روانی است. او به رابطۀ عاطفی قوی بین دو برادر به شدت حسادت می کند و با همه قدرت مالی و حرفه ای اش سعی دارد آنها را از هم جدا کند و بین آنها دشمنی به وجود بیاورد.

5- یونایتد نفرین شده( تام هوپر): یکی از بهترین فیلم هایی که درباره ورزش فوتبال و حواشی آن ساخته شده است. فیلم بر اساس رمانی نوشته دیوید پیس، درباره حضور 44 روزه ولی نافرجام برایان کلاف مربی بزرگ فوتبال انگلستان در تیم لیدز یونایتد است. بازیکنان قدیمی تیم که آن زمان از قدرت های برتر فوتبال جزیره بود، حضور یک مربی جوان و فعال در دسته های پایین تر را برنمی تابند. اما کلاف جوان آشکارا مربی ای با ایده های نو و بلندپروازانه است. تلاش او برای تثبیت خود به عنوان یک مربی صاحب سبک در آن تیم لیدز یونایتد مقتدر نافرجام است و او تنها یک ماه و نیم در این تیم دوام نمی آورد. اما بریان کلاف بعدها به یکی از مهم ترین مربیان فوتبال کشورش تبدیل شد.

6- شکست ناپذیر( کلینت ایستوود): فیلمی تاثیرگذار درباره نقش تیم ملی راگبی آفریقای جنوبی در تقویت وحدت و حس همدلی مردم این کشور، پس از کنار رفتن رژیم نژادپرست و تغییر معادله سیاسی کشور. نلسون ماندلا رهبر انتقلاب آفریقای جنوبی‌ می‌خواهد با استفاده از مسابقات جام جهانی راگبی ۱۹۹۵ وحدت بین مردم آفریقای جنوبی را محکم سازد. آن هم در زمانی که او تازه از زندان آزاد شده و نژاد پرستی از بین رفته و مردم او را به عنوان رئیس جمهور برگزیده‌اند. او تیم ملی راگبی کشور را در مسابقات جهانی به میزبانی آفریقای جنوبی حمایت می کند و با قهرمانی تیم در این مسابقات، مردم کشور نیز با روحیه ای تازه و نوعدوستی به جای نفرت ورزی نژادی، به سوی آینده پیش می روند. عامل این وفاق ملی هم تیمی است با اکثریت بازیکنان سفیدپوست، در کشوری با اکثریت ملت سیاه پوست.

7- در جست و جوی اریک ( کن لوچ) : فیلمی درباره تنهایی و سرگشتگی غمبار یک هوادار حاشیه نشین منچستر یونایتد. داستان پستچی فقیری در شهر منچستر که در اثر یک تصادف مجبور به ملاقات با همسر اولش می شود که او را سال ها پیش، پس از تولد دخترش ترک کرده است. این ماجرا و مشکلات دیگری که با پسر خوانده‌اش دارد او را به بحرانی روحی می‌کشاند که باید تصمیم‌های جدیدی در زندگی و دیدگاهش به آن بگیرد. او تسلی خاطر و آرامشش را به شکل غیر منتظره ای دریافت می کند؛ فوتبالیست اسطوره‌ای دهه نود باشگاه منچستر یونایتد، یعنی اریک کانتونا، به شکل مرموزی دربرابر او ظاهر می شود تا به او مشاوره دهد. مرد که هوادار همیشگی منچستر یونایتد است با کمک اریک کانتونا سر و سامانی به وضعیت آشفته زندگی اش می دهد.

8- بازی بُرد بُرد ( تام مک کارتی): یک کمدی دراماتیک که ورزش کشتی در آن نقش محوری دارد. فیلم داستان یک وکیل را حکایت می کند که همزمان مربی تیم کشتی یک دبیرستان هم هست. او در تیم خود با کشتی گیر نوجوانی برخورد می کند که استعداد فراوانی از خود نشان می دهد و مربی هم ضمن برقراری ارتباط دوستانه نزدیک با نوجوان و تبدیل شدن به مرشد و مشاورش، منافع مالی شخصی خود از این رابطه ورزشکار/ مربی را هم دنبال می کند. به موازات این داستان ورزشی، مربی با مشکلات خانوادگی خود هم دست و پنجه نرم می کند. فیلم بازی بُرد بُرد تصویری انسانی و نزدیک تر به واقعیت از یک محیط ورزشی در رده آموزشگاهی را به تصویر می کشد. فضایی که هرچند غیر حرفه ای به نظر می رسد اما در رشته هایی مثل کشتی در آمریکا، همین فضا سکوی پرتابی است به سوی تیم ملی و مدال المپیک.

9- لیگی از آنِ خودشان (پنی مارشال) : فیلمی درباره راه اندازی لیگ بیس بال زنان در آمریکا. دردوران جنگ جهانی دوم بسیاری از مردان جوان آمریکایی درگیر جنگ شدند و لیگ بیس بال – ورزش محبوب آمریکا در آن دوران- به تعطیلی کشانده شد. مدیران باشگاه های بیس بال تصمیم گرفتند لیگ زنان را راه اندازی کنند تا این ورزش همه گیر از رونق نیفتد. مربیان به سراسر کشور اعزام شدند تا استعدادیابی کنند. دو خواهر از ایالت اورگون هم به یک باشگاه می پیوندند و با مربی گری یک بازیکنان بزرگ قدیمی، که در دوران افول و سقوط به سر می برند در لیگ شرکت می کنند. اما در ادامه به دلیل ناتوانی های مربی همیشه مست، عاقبت یکی از خواهران مربیگری تیم را برعهده می گیرد و به موفقیت می رسد.

10- علی ( مایکل مان) : برخلاف اغلب فیلم های داستانی و مستندی که به وجه سیاسی و مذهبی کاسیوس کلی ( بعد از تشرف به دین اسلام با نام محمد علی مشهور شد) بوکسور افسانه ای تاریخ می پردازند، مایکل مان به سراغ وجه ورزشی او، رقابت ها و پیروزی های پرشمار و شکست های اندکش می پردازد. فیلم " علی" روی دوران قهرمانی محمد علی از سال 1964 تا 74 متمرکز شده و چهره این ورزشکار اسطوره ای را با همه خودبزرگ بینی ها، تحقیر رقبا، چهره فرامتنی رسانه ای و البته توانایی ها و دستاورد عظیم این ورزشکار نامدار به تصویر می کشد. این فیلم هم هوشمندانه کمتر به سراغ به تصویر کشیدن مسابقات می رود و می کوشد با نمایش حاشیه ها و مسائل مرتبط به مسابقات، تصویری باور پذیر از محمد علی ارائه دهد.

* روزنامه نگار و منتقد سینما