از دوره صفویه تا میانه قاجار، منابع اصلی گزارش‌هایی‌ است که غیرایرانیان (عمدتاً ‌اروپاییان) براساس مشاهدات و تجارب‌‌شان از سفر و اقامت در ایران نگاشته‌اند...

محسن حسام مظاهری (نویسندۀ کتاب)

سرانجام پس از ماه‌ها انتظار ثمرۀ بیش از هفت سال تلاش به بار نشست و به همت همکاران عزیزم در نشر آرما تراژدی جهان اسلام در 3 جلد ( 1750 صفحه) منتشر شد.

هدف من در این کتاب، گردآوری و تدوین داده‌هایی تاریخی از روند پیدایش، تکوین، تطور و توسعه آیین‌های عزاداری شیعی بوده است؛ داده‌هایی که درفهم منطق پیدایش و تغییر در مناسک شیعی به کار آیند.

این کتاب، یک پژوهش تاریخی است. من مورخ نیستم. کار من پژوهش اجتماعی است. اما ضرورتی من را به سمت انجام چنین پژوهشی سوق داد.

فرضیه من ـ که در کتاب «رسانه شیعه» هم به تفصیل آن را شرح داده‌ام ـ این است که عزاداری به‌عنوان مهم‌ترین بُعدِ مناسکی شیعه مدام در حال تغییر بوده و در هر عصر، صورت و فرمی داشته (و خواهد داشت) متأثر از مجموعه شرایط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی جامعه (به‌طور عام) و ویژگی‌ها، نیازها و مقتضیات دین‌داری و دین‌داران آن عصر (به‌طور خاص).

برای سنجش این فرضیه، نیاز به ترسیم خط تاریخی واحدی از داشتم و برای این کار هم نیاز به انبوهی داده‌های تاریخی که نقطه نقطه آن خط را تشکیل دهند.

ازآن‌جاکه از دوره صفویه تا حداقل میانه قاجار، منابع اصلی و دست اول حیات اجتماعی جامعه ایران گزارش‌هایی‌ است که غیرایرانیان (عمدتاً ‌اروپاییان) براساس مشاهدات و تجارب‌‌شان از سفر و اقامت در ایران نگاشته‌اند، ناگزیر به سراغ این منابع رفتم.

در این قریب به یک دهه، به شیوه اکتشافی، کوشیدم حتی‌الامکان هر منبعی که از نویسندگان و محققان خارجی در موضوع تاریخ و فرهنگ اسلام، تشیع و ایران ترجمه شده و می‌شود را بیابم و حریصانه بکاوم تا مگر به داده‌ای ولو جزیی و گزارش و روایتی ولو گذرا و مختصر از عزاداری دست یابم.

درمجموع برای نگارش کتاب «تراژدی جهان اسلام»، حدود ۵۰۰ منبع فارسی (اعم از کتاب و مقاله) و بیش از ۱۵۰ منبع به زبان‌های دیگر، به قلم بیش از ۳۱۰ نفر شرق‌شناس، ایران‌شناس و سفرنامه‌نویس را بررسی کرده‌ام.

این بررسی، منجر به یافتن اشارات، گزارش‌ها و تحلیل‌هایی از ۱۸۲ نفر شده است که آن‌ها را در این کتاب آورده و نقد و بررسی کرده‌ام.

این کتاب دو بخش اصلی دارد. در بخش نخست، گزارش‌ها و توصیفات سفرنامه‌نویسان خارجی از تجربه حضور در مراسم عزاداری و نیز اسناد تصویری مرتبط با این مراسم (اعم از عکس و نقاشی) گردآوری شده است.

این داده‌ها، در ۸ فصل تدوین شده؛ مقاطعی که عزاداری در هرکدام آن‌ها کیفیت و تعریف و تشخص مستقلی داشته است. در هر فصل، ابتدا توضیحی درباره زمینه تاریخی ـ فرهنگی و وضعیت کلی برگزاری آیین عزاداری در آن مقطع‌ آورده شده است.

سپس گزارش آماری از وضعیت اسناد و گزارش‌های هر فصل (تعداد گزارش‌ها و پراکندگی زمانی و جغرافیایی آن‌ها، تعداد گزارش‌نویسان و مشخصات‌شان ازجمله جنسیت، ملیت و دلیل سفر به ایران) ارایه شده است. در ادامه، ویژ‌گی‌های برجسته عزاداری در آن مقطع براساس محورهای مشترک گزارش‌ها برشمرده شده‌اند.

پس از این مقدمات، در زیرفصل‌های مستقل، متن کامل گزارش‌ها به‌ترتیب تاریخ ثبت‌شان، همراه با معرفی نویسنده و منبع، بررسی، نقد و ارزیابی شده‌اند.

در بخش یکم، مجموعاً ۲۸۶ گزارش و سند درباره کیفیت عزاداری در ادوار مختلف آمده است که ۲۱۶ مورد آن‌ها گزارش مکتوب و ۷۰ مورد نیز گزارش و سند تصویری است.

در بخش دوم کتاب، آثار نظری و تحلیلی ۴۰ نفر از مستشرقان و ایران‌شناسان در موضوع آیین‌ها و مراسم عزاداری را بررسی کرده‌ام.

البته احصای منابع تحلیلی در این موضوع، به‌جهت فقر ترجمه منابع شیعه‌پژوهی در مقایسه با گزارش‌های تاریخی که در بخش یکم بررسی و تدوین شده‌اند، ناقص‌تر است. اما درمجموع، می‌تواند منظری کلی از مهم‌ترین نمونه‌های ادبیاتی که با موضوع تحلیل عزاداری توسط پژوهشگران غیرمسلمان تولید شده است را پیش روی مخاطبان قرار دهد.

*
خدا را شکر می‌کنم که این پروژه تحقیقی ـ که زمان و توان فراوانی را صرف آن کردم ـ به ثمر نشست. مرهون صبوری و کمک و همراهی همسر عزیز و پسر دلبندم هستم که در این سال‌ها کم نبودند ساعاتی که باید در کنار ایشان سپری می‌کردم اما به تکمیل این تحقیق گذشت.

همین‌طور ممنونم از دوستان وهمکاران عزیزم مجتبی شاهمرادی مدیر نشر آرما که شاهد بودم برای انتشار این کتاب در وضعیت نامطلوب صنعت چاپ و نشر در این روزها چقدر زحمت کشید و مجتبی مجلسی مدیر هنری نشر که طراحی و صفحه‌آرایی پرزحمت این کتاب را تقبل کرد و با هنرمندی آن را به انجام رساند.

امیدوارم انتشار این کتاب بتواند به غنای مطالعات آیین‌پژوهی و شیعه‌شناسی بیفزاید و در شناخت و فهم تاریخ و فرهنگ شیعی در ایران موردتوجه محققان قرار گیرد.