عصر ایران؛ مهرداد خدیر- غروب روز 27 خرداد 1398 یک بار دیگر نام «محمد مُرسی» نخستین رییس جمهوری برآمده از اولین انتخابات رقابتی در مصر خبر اول رسانه‌های جهان شد اما این بار نه به خاطر بازگشت به قدرت یا رفع اتهامات یا خلاصی از دست کودتاگران که به خاطر مرگ. آن هم نه روی تخت بیمارستان یا درخانه که در جلسۀ دادگاه؛ محاکمه‌هایی فرسایشی که او را از رمق انداخته و خسته و فرسوده کرده بود.

صِرف مرگ یک سیاست‌مدار ولو از قدرت بیرون رفته یا خلع شده باشد خبر است چه رسد به این که در میانۀ دادگاه از حال برود و دیگر به هوش نیاید و تمام.

پشت میله ها در دادگاه؛ سنت مصری ها در محاکمه ها

و این سرنوشت مردی است که تیر 1391 در انتخاباتی که البته نیمی از مردم مصر در آن شرکت نداشتند به عنوان جانشین حُسنی مبارک بر کرسی ریاست جمهوری مصر نشست و دو ماه بعد به تهران سفر کرد تا در اجلاس جنبش غیر متعهدها شرکت کند و ریاست آن را تحویل دهد ولی در تیر 92 در پی کودتای عبدالفتاح سیسی سرنگون و زندانی شد و این 6 سال را بین زندان و دادگاه و حبس خانگی یا تحت نظر سپری کرد اگرچه عملا فراموش شده بود.

رجب طیب اردوغان رییس جمهوری ترکیه متحد محمد مُرسی در آن یک سال قدرت و حامی چند سال بعدیِ عُسرت، او را «شهید» توصیف کرده و این عجیب نیست چرا که هر دو از بستر سیاسی یا فکری «اِخوان‌المسلمین» برخاسته‌اند و در پی «بهار عربی» که با نگاه مدرن تحول‌خواه و بی نشانی از اندیشه‌های اِخوانی درگرفت اردوغان، سودجویانه به سودای آن افتاد که ماهی خود را صید کند و اندیشه‌های «نوعثمانی» خود را به اجرا گذارد و مثلث «نوعثمانی، نو‌عربی و اِخوانی» به کار افتاد.

رییس جمهوری ترکیه؛ متحد او در دوران قدرت و حامی او در زمانۀ عسرت

در حمایت از آنچه «بهار عربی» خوانده می‌شد در ابتدا ایران و ترکیه هم‌سو بودند خاصه در آن 18 روز قیام و بست‌نشینی در میدان تحریر قاهره و البته ایران لفظ «بیداری اسلامی» را می‌پسندید.

داستان سوریه اما که پیش آمد اختلاف افتاد و اگر محمد مُرسی در سفر شهریور 1391 آن خطابۀ آتشین را علیه حکومت بشار اسد در تهران ایراد نکرده یا به هواداران افراطی میدان نداده بود اکنون شاید در ایران هم برای او عزای عمومی اعلام می‌شد.

تصور اولیه در ایران بود که محمد مُرسی یک «مهندس بازرگان» برای مصر خواهد شد و پس از جلب اطمینان آمریکایی‌ها حکومت به دست انقلابیون جوان می‌افتد.

مرسی اما بازرگان نبود و نشد و گوش و هوش به اردوغان سپرد اگر چه اردوغان هم نشد.

هر چند در ایران از سقوط حُسنی مبارک استقبال شد و تمایل این بود که رقیب نظامی یا سکولار او انتخاب نشود اما اتفاقا اگر هر یک از آنان بر سر کار می آمدند روابط تهران – قاهره از سر گرفته می‌شد.مصر شخصیت های بین المللی سرشناسی دارد که روابط خوبی هم با ایران دارند و اگر آنها به جای مرسی رییس جمهوری می شدند سرنوشت دیگری پیش روی آنان قرار می گرفت.

محمد مرسی خیلی زود از چشم مقامات جمهوری اسلامی افتاد. نخست به این خاطر که موضع صریح و روشنی در قبال اسراییل اتخاذ نکرد. حال آن که در فردای پیروزی انقلاب اسلامی در ایران رابطه با اسراییل قطع و سفارتخانه تحویل رهبر فلسطینی ها شده بود.

دوم بر سر سوریه بود و و این که دنباله رو اردوغان شد برای ساقط کردن بشار اسد و این نزد مقامات ایران کم گناهی به شمار نمی‌رفت. نه صرف همراهی با اردوغان که به سبب ضدیت با بشار اسد. هر چند در ایران ایدئولوژی در سیاست دخالت دارد اما گاه در چالش مسلمانان یا اسلام گرایان با دیگران جانب رقیب گرفته می‌شود.

محور سوم اما اعتماد به آمریکا بود. در حالی که به نظر می رسید آمریکایی ها با حمایت صوری از مُرسی با یک تیر دو نشان را هدف گرفته اند. یکی مهار جنبش مردمی و خیزشی که اخوان المسلمین در شکل گیری اولیه آن نقشی نداشت و بعدتر بر موج آن سوار شد و دیگری تقویت جبهۀ ضد سوری برای سرنگونی بشار اسد.

در همان آغاز هیلاری کلینتون وزیر خارجۀ وقت آمریکا به قاهره رفت که به منزلۀ اعلام حمایت و ادامۀ کمک ها بود.

این در حالی بود که تصور می شد دولت ایالات متحده ترجیح می داده چهره هایی چون محمد برادعی مدیر کل پیشین آژانس بین المللی انرژی اتمی انتخاب شود. اما به خاطر دیکتاتوری دوران حُسنی مبارک عملا جامعۀ مدنی و احزاب دموکراتیک در مصر پا نگرفته بود و هر چند جوانان به خیابان رفتند اما پیدا بود که تنها دو نهاد بخت پر کردن خلأ قدرت را دارند: اخوان و ارتش.

اخوان المسلمین به رغم ممنوعیت فعالیت شبکۀ گسترده ای داشت و از حمایت یک چهارم مردم مصر و غالبا تهی‌دستان برخوردار بود و دیگری نهاد ارتش که به عکسِ ارتش شاه در ایران 57 به حضور و وجود رییس کشور وابسته نبود و در غیاب مبارک هم هویت داشت و تازه خود مبارک هم کشور را ترک نکرد و با ماندن به ارتش امیدواری می‌داد.

در غیاب نصف رأی دهندگان، رقابت بین نمایندگان اخوان و ارتش محدود شد و معلوم بود مردم دموکراسی را با چهرۀ غیر نظامی محقق‌تر می دانستند.

نامزد اولیه و اصلی البته محمد مُرسی نبود. اول قرار بود «خیرات شاطر» کاندیدای اخوان باشد اما او از پروسۀ انتخابات کنار گذاشته شد و در حالی که تصور می کردند اخوان دیگر نامزدی ندارد ناگهان برگ «مُرسی» را رو کردند که چون سابقۀ نمایندگی پارلمان داشت چاره ای جز تأیید او نبود ولی مانند «شاطر» شناخته شده و پر نفوذ نبود و تصور نمی شد بازی را ببرد اما بُرد.

محاسبات آقای مُرسی اما اشتباه درآمد. در حالی که در ایران یک مجله معتبر به او لقب «ملی مذهبیِ مصری» داده بود رفتارهای او اما شبیه ملی مذهبی های ایران و مهندس بازرگان و نواندیشان دینی نبود و شاید درست تر این بود که به فداییان اسلام یا انجمن حجتیه تشبیه می شد. البته نه به خاطر باور های شیعی که دیدیم در تهران سخنان خود را با درود به «خلفای راشدین» آغاز کرد. اتفاقی که پس از رسمیت تشیع در ایران از سال 900 به این سو و به این صراحت سابقه نداشت.
در اجلاس غیر متعهد ها- تهران؛ شهریور 1391

خشم مقامات تهران اما به این سبب نبود. به خاطر آن بخش بود که گفت: «همبستگی ما با مردم عزیز سوریه علیه رژیمی سرکوب‌گر که مشروعیت خود را از دست داده همان اندازه که یک ضرورت سیاسی و استراتژیک است یک وظیفۀ اخلاقی هم هست... همۀ ما باید حمایت کامل و نه نسبی خود را از مبارزۀ طالبان آزادی و عدالت در سوریه اعلام کنیم. همدلی ما باید به رویکردی سیاسی تبدیل شود که حامی گذار مسالمت آمیز به یک نظام حکومتی دموکراتیک باشد.»

این سخنان توی ذوق مقامات ایران زد. انتظار این بود که از انقلاب مردم مصر علیه استبداد حسنی مبارک بگوید. به آمریکا و اسراییل بتازد. به قریب 40 سال قطع رابطۀ تهران – قاهره خاتمه دهد. باب سفرهای توریستی بین ایرانیان و مصریان را بگشاید. از عصر خلافت فاطمیان بگوید و از احترام به امام حسین (ع) در مصر اما به جای همۀ اینها بر روی زخم سوریه دست گذاشت و همین شد که اقامت او در تهران به درازا نکشد و بازگشت.

بی تردید اگر یک چهرۀ سکولار مانند دکتر برادعی رییس جمهوری مصر شده بود هیچ یک از این حساسیت ها را بر نمی انگیخت و چه بسا روابط هم برقرار شده بود.

نویسندۀ کتاب «جامعه شناسی دین» می نویسد: امکان توافق یک سکولار با نیروی مذهبی بیشتر است تا دو باورمند به دو گرایش متفاوت مذهبی یا سیاسی. چون در فقره اول هر دو در نفی 99 درصد اشتراک دارند.

ماجرای کنفرانس تهران آنجا جالب تر شد که مترجم تلویزیون ایران واژه «سوریه» را در سخنان مرسی «بحرین» ترجمه کرد و در توضیح گفتند اشتباه شده و همین نیز سبب شد هم یکی از دفاتر مُرسی اعتراض کند و هم دولت بحرین.

با این حال دولت ایران از کودتا علیه او در تیر سال بعد خرسند نشد و در مراسم معارفه رییس جمهوری جدید – عبدالفتاح سیسی- هم در سطح مدیرکل وزارت خارجه شرکت کرد و روابط دو کشور گرم نیست.

البته اگر مُرسی مانده بود شاید به تبع اردوغان تنها بر سوریه اختلاف باقی می ماند و در زمینه های دیگر امکان اشتراک نظر به وجود می آمد اما او را نه تنها از کاخ ریاست جمهوری به بیرون راندند که از عرصه سیاسی هم کنار گذاشتند و به قفس انداختند و سرانجام در جلسۀ دادگاه غش کرد و جان داد.

مُرسی در آغاز بین دو مدل اجرای اسلام در ترکیه و ایران سرگردان بود و در نهایت روش ترکیه را انتخاب کرد اما بی ظرافت و می خواست با کلنگ منبت‌کاری کند و کافی بود از اردوغان یاد بگیرد در جذب گردشگر چه کند نه آن که صدای مردم مصر را درآورد.

پروژه مُرسی اِخوانیزاسیون مصر بود و شکست خورد چون انقلاب مصر با این هدف درنگرفته بود و انقلابی مدرن و دموکراتیک بود و اخوان به تعبیری انقلاب میدان تحریر را دزدید یا در تعبیر نرم‌تر قاپید یا بر موج سوار شد ولی نتوانست نگاه دارد.

اخوانی ها در حالی به ریاست جمهوری رسیدند و از کف دادند که اسامه عریان از رهبران پر نفوذ اخوان نهم فوریه 2011 به نیویورک تایمز گفته بود: «در انتخابات ریاست جمهوری نامزد معرفی نمی‌کنیم و تنها به دنبال نیمی از کرسی‌های پارلمان هستیم.»

آنان اما به عهد خود وفادار نماندند و وقتی هم به قدرت رسیدند گمان می‌کردند حمایت 25 درصد مردم که برای پیروزی کافی بوده برای تأیید برنامه‌ها هم کفایت می کند حال آن که ادارۀ یک کشور با گرایش های مختلف مانند یک تشکیلات نیست که فرض بر اشتراک عقیدتی و سیاسی همگان است.

مرسی البته می کوشید تصویر سیاست مداری عمل‌گرا را از خود نشان دهد اما در عمل خامی‌هایی از او سر زد که در نهایت سبب شد هم چوب را بخورد و هم پیاز را!

کم نیستند کسانی که معتقدند آمریکای اوباما حامی مُرسی بود و از این رو نمی توان کودتای سیسی علیه مُرسی را مانند کودتای زاهدی علیه مصدق، آمریکایی دانست و واقعا ارتش مصر دست به کار شد چون از یک طرف می دید جریان اِخوان ربطی به انقلاب جوانان میدان تحریر ندارد و از طرف دیگر مُرسی تنوع و تکثر جامعه مصر را نادیده انگاشته و از ارتباط با همه عاجز است و آزادی های اجتماعی و سبک زندگی و درآمد گردشگری شان هم به مخاطره افتاده است.

یادمان باشد که مردم مصر همچنان دوستدار جمال عبدالناصرند و او نیز میانه ای با اخوان نداشت و بعید نیست که اخوان المسلمین به این مسیر هُل داده شده باشد تا از بهار عربی و دموکراسی خواهی خاکستری بر جای ماند و خاطرشان آسوده باشد که ایران هم حمایت نمی کند.

مُرسی از همان جاهایی ضربه خورد که رهبر انقلاب ایران هوش‌مندانه شناخته و کورشان کرده بود. امام خمینی به رغم نیاز به نیروهای تحصیل کردۀ مذهبی میدان را در ابتدا به نیروهای انجمن حجتیه نسپرد زیرا که جامعه را متنوع تر از یک طیف می دانست. مُرسی اما می خواست تفکر اخوان را در همۀ مصر جاری کند.

جمهوری اسلامی در کنار ارتش سپاه را تشکیل داد و منفذهای کودتا را بست. مرسی اما سیسی را وزیر دفاع کرد.هم او که رییس خود را بعدتر برانداخت.

سوم این که ایران در ماه های اول با احتیاط با آمریکا برخورد کرد. نه هم آغوشی نه قهر و بعد ماجرای سفارت پیش آمد حال آن که مرسی از ابتدا به دولت آمریکا و شخص اوباما دل داد تا کمک های مالی قطع نشود و حالا از سرنوشت او به مثابۀ یک آیینۀ عبرت دیگر یاد خواهد شد.

محمد مرسی البته سیاست‌مداری درجه یک نبود. حتی درجه دو هم نبود. او قربانی سادگی خود و دوری از فضای سیاسی در سال‌های تحصیل و اقامت در آمریکا شد و اگر هم اخوان را مرتبط با جاهای دیگر بدانیم از اول قرار نبوده زیاد بماند و برای دوره موقت به او مجال داده شد تا آب ها از آسیا بیفتد و مصر آرام بگیرد.

طنز تلخی است که حسنی مبارک که با شتر به جان معترضان به استمرار حکومت 29 سالۀ او در میدان تحریر افتاده بود از اتهامات تبرئه شده و زنده و آزاد باشد و محمد مرسی پس از خلع از ریاست جمهوری بین خانه و زندان و دادگاه در رفت و آمد و سرانجام در یکی از همین دادگاه‌ها از حال برود و بمیرد.

هر دیدگاهی که دربارۀ عملکرد رییس جمهوری پیشین مصر در آن یک سال داشته باشیم و از جمله مانند این نویسنده بر این باور باشید که انقلابی مدرن و متنوع را به مسیری دیگر انداخت و نارضایتیهایی تراشید که کودتا را نزد برخی موجه جلوه داد اما در مقابل، رفتاری که با او در این 6 سال شد نیز شرم‌آور بود و مرگ او در جلسۀ دادگاه این شرم‌آوری را برای همۀ مدعیان که چشم به روی سرکوب‌ها در مصر بسته‌اند فریاد کرد.