رخت سیاه عزا چگونه وارد فرهنگ ایرانی شد؟

به گزارش ایسنا، پذیرش این موضوع که رخت عزا سیاه است تا حدی پیش رفته که اگر علاقه خاصی هم به رنگ مشکی داشته باشید و بخواهید بر اساس این علاقه لباس بپوشید، احتمالا برخی افراد علت یکدست سیاه پوشیدنتان را بپرسند تا مطمئن شوند لازم نیست به شما تسلیت بگویند! 

اصلا رسوخِ همین باور به پوشیدن لباس مشکی در سوگواری‌ها هم بود که اواسط دهه ۸۰ بهانه‌ای شد تا رضا صادقی (خواننده پاپ) که رنگ مشکی را به عنوان بخش جدانشدنی از پوشش خود انتخاب کرده بود در ترجیع‌بند آهنگ معروف «مشکی رنگ عشقه»، بخواند: «چرا یه عده ای مشکیو رنگ غم میدونن؟ / مگه رنگ پر پرستوی عشقو ندیدن؟!» آهنگی که با ترند شدن آن باور به ارتباط مستقیمِ لباس مشکی با یک سوگ یا عزا تا حدی کاسته شد.

رختِ عزا در سفرنامه‌ها

سیاه پوشیدن در سوگواری‌ها و عزاداری‌ها فرهنگی نانوشته است که البته درباره تاریخچه شکل‌گیری آن اختلاف نظرهایی وجود دارد. برخی به استناد شواهد موجود در تاریخ معاصر ایران، این فرهنگ را مربوط به دوره صفویه و پس از آن می‌دانند. به عنوان مثال پیترو دلاواله - جهانگرد ایتالیایی که در دوره صفویه به ایران سفر کرده بود در سفرنامه خود درباره آیین‌ عزاداری ماه محرم نوشته است: «تشریفات و مراسم عزاداری عاشورا به این قرار است که همه غمگین و مغموم به نظر می‌رسند و لباس عزاداری به رنگ سیاه، یعنی رنگی که در مواقع دیگر، هیچوقت مورد استعمال قرار نمی‌گیرد، بر تن می‌کنند.»

اما در عین حال برخی دیگر معتقدند سابقه پوشیدن لباس مشکی در عزاداری حتی به پیش از اسلام باز می‌گردد و در دوره هخامنشی و ساسانیان هم از رنگ سیاه در لباس‌های عزا استفاده می‌کرده‌اند.

البته در نقطه مقابل شواهدی نیز وجود دارد که نشان می‌دهد، زرتشتیان در مراسم‌های عزاداری لباس‌های سفید رنگ می‌پوشیدند، اما به مرور سیاه‌پوشی در عزا به آنها هم رسید. هرچند هنوز هم پوشیدن لباس سفید در عزاداری‌ها در بین زرتشتیان دیده می‌شود.

پوشیدن لباس سیاه در میان زنان و مردان و حتی مدت زمان سیاه‌پوشی نیز متفاوت است. آنچه که به شکل مشخص می‌توان به آن اشاره کرد این است که از گذشته زنان بیش از مردان نسبت به پوشیدن پوشاکی با رنگ مشکی در سوگ پایبند بودند، چنانچه گاهی بسته به نسبت‌شان با متوفا، از ۴۰ روز تا یک سال و حتی تا پایان عمر رخت عزا را از تن خارج نمی‌کردند. 

پوشش اقوام مختلف در مراسم عزا

در میان اقوام مختلف نیز سیاه‌پوشیِ عزا آداب خاص خود را دارد. به عنوان مثال زنان عرب خوزستان تنها روسری‌ای مشکی به نام «عَصابه» روی شیله (روسری‌ای اغلب مشکی‌رنگ) می‌پیچند و برای نشان‌دادن اندوه بیشتر، روی آن گل می‌مالند. معمولاً زنان برخلاف مردان تا ۴۰ روز سیاه می‌پوشند.

در گذشته در سیستان، مردانِ صاحب‌عزا شالی سفید به گردن می‌انداختند، اما امروزه همان لباس سیاه را می‌پوشند یا پارچه‌ای سیاه بر گردن یا دور بازو می‌بندند. مردان بختیاری نیز در سوگ عزیزان، یقه پیراهنشان را چاک می‌دهند و زنان لباس‌های خود را به‌ صورت «چَپَرپیچ» می‌پوشند، یعنی سرانداز یا شال را روی شانه از شانه چپ و راست به شکل حَمایل گره می‌زنند.

مردان لر در سوگواری، تکه‌ای پارچه سیاه روی شانه می‌اندازند و گل می‌مالند. در گذشته در رشت هم رسم نبود که مردان سیاه بپوشند و تنها یک روز تا یک هفته، نواری سیاه‌رنگ روی یقه کت یا پیراهن می‌بستند. باز بودن دکمه بالایی پیراهن مردان نیز نشانه‌ای از عزادار بودن آنها بود. 

با وجود اینکه این روزها در اکثر نقاط کشور رنگ سیاه به عنوان پوشش رسمی عزاداری پذیرفته شده است اما در گذشته حتی برخی از اقوام در جنوب ایران از رنگ بنفش و برخی دیگر از رنگ سفید برای لباس عزا استفاده می‌کردند.

نظر روانشناسی رنگ‌ها درباره سیاه‌پوشی

هرچند نباید فراموش کرد که صرفا پوشیدن لباس مشکی نمی‌تواند بیانگر حجم غم و اندوه افراد در یک سوگ باشد، اما چندسالی می‌شود که بنابر دلایلی برخی افراد حتی در عزای نزدیکان‌شان نیز سیاه نمی‌پوشند.

از جمله این دلایل می‌توان به مبحث روانشناسی رنگ‌ها اشاره کرد، به عنوان مثال گروهی که مطالعات «روانشناسی رنگ‌» انجام می‌دهند، رنگ مشکی را دارای انرژی‌های منفی معرفی کرده‌اند. به اعتقاد این گروه، رنگ مشکی به معنای رفتار ترسناک و یادآور شرایط دشوار زندگی است و باعث جذب انرژی منفی می‌شود. 

با وجود تمام تغییراتی که در فرهگ پوشش پدید آمده است اما می‌توان گفت فرهنگ سیاه‌پوشی در سوگ، نسبت به حجم وسیع تغییراتی که در وجوه دیگر پوشاک اقوام شکل گرفته بسیار ناچیز بوده است.

با این حال این بخش هم به مرور دچار تغییراتی نرم و نامحسوس خواهد شد؛ چنانچه به عنوان مثال اگر ۲۰ سال قبل پوشیدن لباسی با رنگی غیر از مشکی (حتی رنگ‌های تیره مانند سورمه‌ای و...) در یک مراسم خاکسپاری باعث انگشت‌نما شدن فرد می‌شد، اما این روزها حتی پوشیدن رنگ‌های روشن نیز در چنین مراسم‌هایی نکوهیده نیست. درواقع فرهنگِ پذیرش تفاوت‌های افرد باعث این تغییر در فرهنگ پوشش در سوگ شده است.